wileńskie

WOJEWÓDZTWO WILEŃSKIE

Tomasz Otocki

Aktywność publiczna kobiet na północnym krańcu II Rzeczypospolitej

Województwo wileńskie w II Rzeczypospolitej utworzono najpóźniej ze wszystkich województw. W latach 1922–1926 obszar ten – za caratu należący do guberni wileńskiej, a przed rozbiorami do województwa wileńskiego i trockiego – funkcjonował jako Ziemia Wileńska. Na województwo składały się tereny proklamowanej przez gen. Lucjana Żeligowskiego w październiku 1920 r. Litwy Środkowej, a także część byłego polsko-litewskiego pasa neutralnego i kilka powiatów dotychczasowego województwa nowogródzkiego. Ostatecznie w skład Ziemi Wileńskiej weszło miasto Wilno oraz powiaty: wileński, trocki, święciański, oszmiański, brasławski, dziśnieński, duniłowiczowski i wilejski. Ziemia Wileńska została wcielona do Rzeczypospolitej 13 kwietnia 1922 r. na mocy ustawy sejmowej. 20 stycznia 1926 r. (zgodnie z ustawą z 22 grudnia 1925 r.) region ten przekształcono w województwo wileńskie. Na jego terenie zamieszkiwały osoby różnej narodowości. Według spisu z 1931 r. Polacy stanowili 59,7% ludności, Białorusini – 22,7%, Żydzi – 8,5%, zaś Litwini – 5,2%. Wśród pozostałych 3,8% ludności najwięcej było Rosjan, byli także Karaimowie i Tatarzy. Tereny Wileńszczyzny weszły w skład Rosji w wyniku drugiego i trzeciego rozbiorów, od 1801 r. tereny te stanowiły część guberni wileńskiej. Należały do tzw. Kraju Północno-Zachodniego, który obejmował dawne Wielkie Księstwo Litewskie, składające się również z guberni kowieńskiej, grodzieńskiej, mińskiej, mohylewskiej i witebskiej. Ziemie te były areną ważnych wydarzeń – kampanii napoleońskiej z 1812 r., powstania listopadowego z 1830 r., powstania styczniowego z 1863 r. oraz rewolucji 1905 r., która przyczyniła się do względnej liberalizacji – na tym terenie zaczęły powstawać polskie szkoły, prasa, zaczęły się pojawiać polskie napisy na ulicy. W guberni wileńskiej Polacy działali aktywnie, a ich działalność nie ograniczała się tylko do stołecznego niegdyś Wilna.

Wśród aktywistów znalazło się spore grono kobiet – zaangażowanych społecznie nauczycielek, poetek, pisarek, z których najbardziej znane to związana z Grodnem Eliza Orzeszkowa oraz Maria Rodziewiczówna. Na Wileńszczyźnie najaktywniej działały Emilia Węsławska, Helena z Romerów Ochenkowska oraz pochodząca z Polesia Emma Jeleńska-Dmochowska. To kobiety, o których najczęściej wspomina wileńska herstoria, choć po prawdzie na Wileńszczyźnie nie prowadzi się aktywnie takich badań, a jeśli już – dotyczą one głównie działaczek pochodzenia litewskiego. Z tych ostatnich na wspomnienie zasługują choćby posłanki do obradującego w 1905 r. Wielkiego Sejmu Wileńskiego: Felicija Bortkevičienė, Ona Brazauskaitė-Mašiotienė czy Gabrielė Petkevičaitė-Bitė, późniejsza marszałkini seniorka (obradującego już w Kownie) Sejmu Litwy w 1920 r. i (obok Bortkevičienė) kandydatka na prezydentkę w wyborach w 1926 r. Oprócz Polek i Litwinek w Wilnie i na Wileńszczyźnie działały także Białorusinki i Żydówki.

Emilia z Saryusz-Bielskich, po mężu – przyszłym prezydencie Wilna – Węsławska, pochodziła z guberni lubelskiej. W 1887 r. na stałe osiadła wraz z mężem w Wilnie. Była tłumaczką literatury angielskiej i francuskiej, autorką książek dla dzieci i publicystką. Poświęciła się pracy społecznej i walce o emancypację kobiet. Zaangażowała się w działalność założonej w 1896 r. Ligi Narodowej Kobiet, a sama założyła m.in. Koło Równouprawnienia Kobiet Narodowej Organizacji Kobiet w Wilnie. W 1905 r. w dyskusji poświęconej udziałowi kobiet w wyborach do samorządu ziemskiego guberni litewskich, odbywającej się na łamach „Kuriera Litewskiego” pisała: „Umysł polskich i litewskich kobiet ma to do siebie, że w chwilach nagłej społecznej i krajowej potrzeby umie wydobyć z siebie całe zasoby skarbów, których istnienia nikt się nawet nie domyślał (…). Niech się panowie prawodawcy nie troszczą o nasze sumienie. Kobiety nasze potrafią skorzystać z praw im należnych, nie zaniedbując jednocześnie włożonych na nie przez Naturę obowiązków”. Rok później została jedną z sygnatariuszek odezw „Do wyborców i wybrańców naszych Ziem i Miast” oraz „Do współobywatelek naszych”, w których działaczki kresowe opowiedziały się za przyznaniem kobietom praw wyborczych. Podpisy złożyły również Helena Romer-Ochenkowska oraz Bronisława Moraczewska, założycielka Wileńskiego Towarzystwa Ochrony Kobiet. W tym samym roku z inicjatywy Węsławskiej powstało Koło Kobiet w Wilnie, którego jednym z celów było „solidarne zrzeszenie się kobiet dla zdobycia przynależnych im praw”, a także „budzenie samowiedzy kobiety” czy „praca nad uzupełnieniem braków wykształcenia kobiety w kierunku pedagogicznym, ekonomicznym i społecznym”. Funkcję prezeski tego katolickiego koła pełniła Stanisława Szadurska. Rok później powołano do życia kolejną organizację, Koło Równouprawnienia Kobiet, którego prezeską została Węsławska. Koło to obrało sobie za cel opracowanie projektu dotyczącego praw kobiet i złożenie go do Dumy Państwowej.

W październiku 1916 r. Węsławska została członkinią Związku Patriotek, założonego z inicjatywy Emmy Jeleńskiej-Dmochowskiej. Jego zadaniem było „uświadomienie szerszych warstw oraz informowanie zagranicy o nadużyciach okupacyjnych, nastrojach ludności i jej pragnieniu łączności z Polską”. Deklaracja programowa Związku Patriotek odwoływała się do wielowiekowych więzi między Polską i Litwą, wskazując, że „Litwa bez Polski, tak i Polska bez Litwy byłaby tworem połowicznym, wątłym, nieodpowiadającym swemu przeznaczeniu dziejowemu i niezdolnym do pełnego życia”. W 1937 r. w „Kurierze Wileńskim” ukazał się ciekawy artykuł zatytułowany „Kobiety starego Wilna”, w którym przypominano, jak wyglądały początki Związku Patriotek: „Wiesz, jak to się zaczęło? informuje p. Makowska. Ano rozesłało się po Wilnie zaproszenia takiej treści: «Chcesz połączenia Litwy z Polską, przyjdź do Franciszkanów». No i tłumnie znaleźliśmy się w tych murach. Powstał Związek Patriotek. Prezeską została oczywiście Emma Dmochowska, której wytrwałą działalność przecięła dopiero śmierć w r. 1919”.Związek istniał do 1920 r.

Emma Jeleńska-Dmochowska– znana na Kresach wileńska dramatopisarka, powieściopisarka i działaczka oświatowa – po II wojnie światowej została w Polsce zapomniana. Urodziła się w 1864 r. na wschodnim Polesiu, a przez większość życia związana była z Wilnem. Od 1890 r. organizowała kursy oświatowe, publikowała jako główny redaktor w pismach „Zorza Wileńska” i „Jutrzenka”, wydawała również pismo Związku Patriotek „Unia”. W 1924 r. w „Dzienniku Wileńskim” wspominano: „Poczyna wychodzić «Unja», pismo ulotne, popularne, ukazujące się nieregularnie, w miarę sił i możności, składane na ręcznej drukarence, wymykające się z największym trudem czujności władz okupacyjnych. Dociera ono nawet na wieś, w bliższe i dalsze okolice Wilna, i po raz pierwszy od lat tylu głośno i wyraźnie mówi ono o dążeniu za wszelką cenę do połączenia się z Polską Niepodległą”.

Dmochowska działała w Towarzystwie Oświaty Narodowej w Wilnie. Jako działaczka oświatowa była początkowo kierowniczką nielegalnej sieci szkół w Wilnie i okolicach. Walczyła o ciepłe posiłki dla uczących się niezamożnych dzieci. Wraz z Węsławską prowadziła kursy dokształcające dla kobiet z wileńskiej inteligencji. Swoje doświadczenia oświatowe zawarła w powieście „Trzy Pokolenia”. Po 1905 r. Jeleńska-Dmochowska była wizytatorką szkół na Wileńszczyźnie. Zaangażowała się w działalność w założonym w 1906 r. towarzystwie „Oświata”, opiekując się m.in. bezpłatną czytelnią im. Adama Mickiewicza. Oprócz działalności edukacyjnej angażowała się w działalność par excellence polityczną jako osoba związana z nurtem narodowo-demokratycznym. Jej podpis znalazł się pod odezwami „Do wyborców i wybrańców naszych Ziem i Miast” oraz „Do współobywatelek naszych”, wydanymi z okazji wyborów do Dumy Państwowej w 1906 r. W 1908 r. Jeleńska-Dmochowska znalazła się w zarządzie Koła Równouprawnienia Kobiet. Zmarła w Wilnie 24 stycznia 1919 r. Po śmierci została patronką działającego w latach dwudziestych w Wilnie Koła Polskiej Macierzy Szkolnej, które otrzymało jej imię.

Helena z Romerów Ochenkowska – prozaiczka, publicystka, dramatopisarkai znana działaczka społeczna i oświatowa urodziła się 2 sierpnia 1875 r. w Wilnie. W młodości kształciła się w Krakowie na pensji Łucji Żeleszkiewicz, następnie zaś – za granicą, w Wyższej Szkole Nauk Społecznych w Paryżu. Pod koniec XIX w. zaangażowała się w organizację tajnych szkół polskich, bibliotek oraz czytelni na terenie guberni wileńskiej. Publikowała w prasie wileńskiej, m.in. w „Kurierze Wileńskim”, w którym sprawowała funkcję sekretarza redakcji i stałej felietonistki aż do końca lat trzydziestych. Blisko jej było do wileńskich „krajowców”. W 1919 r. została sekretarzem redakcji „Naszego Kraju”, następnie zaś współpracowała z „Gazetą Krajową”. Pisała felietony do konserwatywnego wileńskiego „Słowa”, wydawanego przez braci Mackiewiczów. W prasie kobiecej jej artykuły można było spotkać w „Kobiecie Współczesnej”. W dwudziestoleciu międzywojennym działała jako wiceszefowa Związku Literatów w Wilnie.

Do mniej znanych, ale równie gorliwie zaangażowanych w społeczną działalność oświatową wilnianek należały Anna Czarnowska, Maria Jodkowa i Józefa Żukowska. Z inicjatywy Czarnowskiej zorganizowano pod koniec XIX w. szkółkę ludową, kursy dla analfabetów oraz pensję dla panien. Po krótkim pobycie w Krakowie na rocznym kursie pedagogicznym Czarnowska wróciła do Wilna, gdzie pod przykrywką szkoły tkackiej założyła seminarium oświatowe. W Rzymie Czarnowska wstąpiła do Zgromadzenia Sióstr Najświętszej Rodziny z Nazaretu, jednak nie opuszczała Wilna. Jej działalność często spotykała się z rewizjami służb carskich, ostatecznie zesłano ją na Syberię. W czasie I wojny światowej wróciła do Wilna i prowadziła aktywność już legalnie. Maria Jodkowa zajmowała się w latach 1888–1894 nauczaniem dzieci wiejskich. Zorganizowała tajne seminaria oświatowe dla kobiet i mężczyzn. Dzięki działalności Jodkowej pojawiły się na Wileńszczyźnie tzw. „ludówki”, czyli nauczycielki wiejskie. Józefa Żukowska założyła z kolei w 1905 r. internat dla dziewcząt uczęszczających do szkół w Wilnie. W 1907 r. stanęła na czele ochronki i szkoły Domu Serca Jezusowego. Była członkinią Stowarzyszenia Nauczycielstwa Polskiego, przygotowała do druku swój elementarz „Czytanki dla mojej dziatwy”. W czasie I wojny światowej została członkinią Związku Patriotek. Stefania Walasek wspominała, że „gdy w 1919 r. wojsko polskie weszło do Wilna, ona w imieniu kobiet polskich witała jego reprezentację, a później, w dniu 4 października, asystowała prezydentowi miasta przy wręczaniu na placu Katedralnym sztandaru 11 Pułkowi Ułanów”.W wolnej Polsce Żukowska została nauczycielką w Seminarium Nauczycielskim im. Królowej Jadwigi w Wilnie, działaczką Narodowej Organizacji Kobiet oraz redaktorką tygodnika „Głos Wileński”. Oprócz trzech wspomnianych pań warto wspomnieć o Cecylii Frydównie, która działała na niwie katolickiej jako przełożona zakładu Domu Serca Jezusowego i bliska współpracowniczka księdza Karola Lubiańca. Po przyłączeniu Wilna do Polski Frydówna została dyrektorką Szkoły Powszechnej nr 30 w Wilnie.

Na Wileńszczyźnie u progu XX w. działalność społeczną i polityczną prowadziły także przedstawicielki społeczności litewskiej, białoruskiej i żydowskiej. Bardzo ciekawa jest historia litewskiego ruchu kobiecego. Po rewolucji 1905 r. w Wilnie powstał Związek Kobiet Litwy, do którego przystąpiły m.in. Felicija Bortkevičienė (1873–1945) – wydawczyni prasy i kolporterka książek („knygnešė”), pedagożka, prozaiczka i dziennikarka Ona Pleirytė-Puidienė (1882–1936) oraz nauczycielka Stasė Landsbergaitė. Litewski ruch kobiecy opowiadał się nie tylko za równouprawnieniem kobiet, miał również swoją wizję państwa: koncepcję Litwy etnograficznej jako autonomii w ramach carskiej Rosji, w której odbywałyby się wolne, powszechne i równe wybory do parlamentu.

W 1905 r. zebrał się Wielki Sejm Wileński, w obradach którego wzięły udział m.in. Felicija Bortkevičienė, Ona Brazauskaitė-Mašiotienė czy Gabrielė Petkevičaitė-Bitė, późniejsza marszałkini seniorka Sejmu Litwy w 1920 r. i kandydatka na prezydentkę kraju (wraz z Bortkevičienė; w kowieńskim Sejmie zgłoszono wówczas dwie kandydatury kobiece).Podczas obrad Wielkiego Sejmu Wileńskiego zagwarantowano równouprawnienie obu płci. Niestety jednak już w 1917 r. wśród uczestników konferencji wileńskiej – gremium, w którym zasiadali przedstawiciele litewskiego odrodzenia narodowego – nie było ani jednej kobiety. Badaczka historii kobiet litewskich prof. Virginija Jurėnienė uważa to za zaprzeczenie ideom Wielkiego Sejmu Wileńskiego. Ignorowanie głosu kobiet przychodziło tym łatwiej, że w okresie I wojny światowej czołowe działaczki przebywały daleko od okupowanej przez Niemców Litwy. Niestety sytuacja z 1917 r. powtórzyła się także w przypadku Rady Narodowej, zwanej Tarybą, która 16 lutego 1918 r. ogłosiła niepodległość kraju. Również w rządzie Litwy nie było miejsca dla kobiet. Kandydaturę Feliciji Bortkevičienė na urząd minister spraw wewnętrznych odrzucono, posługując się argumentem, że jej nominacja mogłaby popsuć wizerunek Litwy w świecie. Przełomowa stała się decyzja z 2 listopada 1918 r., gdy prawo kobiet do udziału w głosowaniach zapisano w tymczasowej konstytucji państwa. Działacze litewscy nadal nie chcieli jednak zgodzić się na kooptację kobiet ani do Taryby, ani do rządu. Rok później, gdy przygotowywano rozporządzenie o organizacji wyborów do Sejmu Ustawodawczego, znalazło się w nim prawo wyborcze kobiet. W wyborach mogli uczestniczyć wszyscy obywatele Litwy – bez względu na narodowość, płeć i wyznanie. Prawa wyborcze kobiet zostały także wprowadzone do ordynacji samorządowej. Już w pierwszych wyborach lokalnych wybrano 78 radnych płci żeńskiej, stanowiły one jednak tylko niewielki procent ogółu samorządowców.

Po tzw. buncie Żeligowskiego jesienią 1920 r. tymczasową stolicą Litwy stało się Kowno i to tam w następnych latach rozgrywała się walka o prawa kobiet litewskich. Środowisko mniejszości litewskiej na Wileńszczyźnie funkcjonowało nadal, ale już bez aktywnego udziału działaczek kobiecych.

Na początku XX w. na Litwie nastąpiła aktywizacja również działaczek białoruskich, wśród których wybijała się Ałaiza Paszkiewicz, poetka i publicystka pisząca pod pseudonimem „Ciotka”, a także lokalna polityczka. Była jedną z założycielek Białoruskiej Socjalistycznej Hramady, lewicowej partii działającej na Wileńszczyźnie. Organizowała rewolucyjne kółka robotnicze, pisała wiersze rozpowszechniane jako rewolucyjne odezwy, wygłaszała przemówienia po białorusku na wiecach i zgromadzeniach. W 1905 r. została delegatką robotników wileńskich na zjazd kobiet w Moskwie, aktywnie uczestniczyła w rewolucyjnych demonstracjach w Wilnie. „Ciotka”, nie mając dostępu do edukacji publicznej w Rosji carskiej, udała się do Lwowa, by kształcić się jako wolna słuchaczka na wydziale filozofii lokalnego uniwersytetu. Mieszkając w Galicji, brała udział w wydawaniu białoruskiej gazety „Nasza Dola”. W 1911 r. powróciła na Białoruś, gdzie włączyła się w działalność oświatową i wydawniczą, zostając m.in. redaktorką pierwszego białoruskiego czasopisma dla dzieci i młodzieży „Łuczynka”. Dzięki działalności „Ciotki” oraz Uładzisławy Łucewicz, żony znanego literata białoruskiego Janki Kupały, na Wileńszczyźnie powstało kilkanaście nielegalnych szkół białoruskich. W czasie I wojny światowej Ałaiza Paszkiewicz zatrudniła się jako siostra miłosierdzia w szpitalu wojskowym w Wilnie, gdzie wśród żołnierzy Białorusinów rozprowadzała gazetę „Nasza Niwa” i gdzie w 1916 r. zaraziła się i zmarła na tyfus. Nie dowiemy się, jak wyglądałby los wileńskiej inteligencji białoruskiej, gdyby dożyła czasów II Rzeczypospolitej. Warto dodać, że jej mężem był późniejszy znany działacz socjaldemokratyczny z Litwy Steponas Kairys.

Ciekawą postacią w ruchu białoruskim była Juliana Witan-Dubiejkouskaja, przyjaciółka i współpracowniczka działacza niepodległościowego Iwana Łuckiewicza.

Jednak w polskiej historiografii o wiele mocniej zapisała się wilnianka Pati Kremer, działaczka żydowskiego Bundu, socjalistycznej partii o proweniencji podobnej do PPS, żona rewolucjonisty Arkadiusza Kremera. Urodzona w 1867 r. w Wilnie jako Matylda Średnicka („Pati” to jej pseudonim), z zawodu była dentystką. Za działalność w Narodnej Woli została w 1890 r. aresztowana w Petersburgu, a następnie zesłana pod nadzór policyjny do Wilna. Wzięła udział w II kongresie Bundu w Kownie w 1898 r. Później wraz z mężem udała się na emigrację. Do Wilna powróciła dopiero w czasach wolnej Polski. Pracowała jako wydawczyni i tłumaczka w wydawnictwie Borisa Kleckina, znanego bundysty. W okresie okupacji niemieckiej odegrała bardzo ważną rolę w getcie żydowskim, gdzie była organizatorką żydowskiego życia społeczno-kulturalnego. Jedną ze swoich ballad poświęcił jej żydowski poeta i pisarz Abraham Suckewer (1913–2010), również więzień getta wileńskiego, autor słynnego „Zielonego akwarium”.

Jesienią 1920 r. Wilno stało się stolicą tzw. Litwy Środkowej powołanej do życia w wyniku tzw. buntu Żeligowskiego. W wydarzenia zaangażowały się również wileńskie Polki. W 1930 roku wydano publikację „Wilno wyzwolone. Jednodniówka na Zjazd Byłych Uczestników Walk o Wilno w dniach 10–11 listopada 1930 r.”. W liczącej 73 strony broszurze dwie strony poświęcono działalności kobiet, podkreślając aktywność dwóch organizacji – Wileńskiego Oddziału Ligi Kobiet oraz Związku Patriotek. Autorką wpisu była Wanda Niedziałkowska-Dobaczewska. „Cicha a ofiarna praca Związku Patriotek wydała owoce, bowiem rezultatem jej w dużym stopniu było wyraźne już i zdecydowane uświadomienie narodowe, z jakiem ludność Wileńszczyzny przystępowała do plebiscytu w roku 1922” – podsumowywała Niedziałkowska-Dobaczewska. Wśród kobiet wymieniono Emmę Dmochowską, prezeskę Związku Patriotek, oraz Stanisławę Pietraszkiewiczównę i Janinę Kozłowską, które działały w ramach Ligi Kobiet.

Pamięć o działalności Związku Patriotek szybko zanikła, na co uskarżała się w 1929 r. w „Kurierze Wileńskim” Niedziałkowska-Dobaczewska. „Twierdzę bezwzględnie, że do pomyślnego wyniku [przyłączenia Wilna do Polski] przyczyniłyśmy się w znacznym stopniu, że robiłyśmy i zrobiłyśmy dużo, że nie poszła na marne nasze mozolna, mrówcza praca (…). Po roku 1920 działalność Związku straciła bardzo na intensywności. Ubyło nam parę wybitnych pracowniczek: zmarła nieodżałowanej pamięci Emilja Węsławska, wyjechała na stałe na wieś Antonina Zmaczyńska. Szeregi się przerzedziły. I nie byłyśmy już takie potrzebne”.

W styczniu 1922 r. odbyły się wybory do Sejmu Wileńskiego. Jedyną posłanką w tym gremium została Aleksandra Karnicka, wybrana z listy Polskiego Związku Ludowego „Odrodzenie”. Karnicka urodziła się w 26 czerwca 1882 r. w Sankt Petersburgu jako córka Aleksandra Barańskiego i Marii z domu Hachłowskiej. Studiowała matematykę na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym Uniwersytetu w Petersburgu, uczęszczała także na wykłady w Paryżu i Londynie. Po studiach podjęła pracę w laboratorium gleboznawczym w Pskowie, gdzie poznała swojego przyszłego męża Michała Karnickiego (ur. w 1878). Wraz z mężem była zaangażowana w akcję wyborczą do I Dumy Rosyjskiej. W 1905 r. para wyjechała do Afryki, gdzie przebywała przez kilka lat. Mąż zmarł tam w wieku trzydziestu lat. Po powrocie do kraju Karnicka zamieszkała w majątku rodziny męża w Piotrowszczyźnie w powiecie święciańskim guberni wileńskiej. Zaangażowała się tam w działalność społeczno-oświatową na rzecz ludu. Była organizatorką szkółek, kooperatyw rolniczych i kas pożyczkowych w guberni.

W czasie I wojny światowej przyszła posłanka na Sejm Wileński udzielała się w Towarzystwie Pomocy Ofiarom Wojny, organizowała również rady włościańskie na Wileńszczyźnie. W 1919 r. zamieszkała w Wilnie, została sekretarką Wydziału Emerytalnego Polskiego Związku Ludowego „Odrodzenie”. W 1922 r. pełniła przez kilka miesięcy mandat posłanki na Sejm Wileński, zaś jesienią tego roku została wybrana w skład Senatu Rzeczypospolitej z listy nr 3 Polskiego Stronnictwa Ludowego „Wyzwolenie” i „Lewicy Ludowej” w województwie wileńskim. Była jedyną kobietą zasiadającą w Senacie z Kresów Północno-Wschodnich. Zasiadała w Komisji Gospodarstwa Społecznego oraz Komisji Spraw Zagranicznych i Wojskowych, w tej drugiej jako sekretarz. W ówczesnych dokumentach była przedstawiana różnie: jako „rolniczka”, „biuralistka” czy „urzędniczka”.

W 1928 r. bez powodzenia ubiegała się o reelekcję do Senatu z listy państwowej, jednak nie opuściła parlamentu: w latach 1928–1930 sprawowała mandat posłanki II kadencji, który uzyskała w wyborach w okręgu wileńskim (kandydowała z listy nr 3 Polskiego Stronnictwa Ludowego „Wyzwolenie”). W Sejmie zasiadała w Komisji Rolnictwa. W 1930 r. była jedną z założycielek „Centrolewu” w województwie wileńskim. W latach trzydziestych nadal angażowała się w ruch chłopski, współpracując m.in. z Ireną Kosmowską. W czasie okupacji niemieckiej wraz z Kosmowską organizowały pomoc dla potrzebujących. Po II wojnie światowej Karnicka pozostała wierna ruchowi ludowemu. Była członkinią Stronnictwa Ludowego i Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego. Zmarła 20 marca 1965 r. w Krakowie. Dziś w Wilnie, które w 2023 r. obchodzi m.in. Rok Aleksandry Piłsudskiej, jest postacią zapomnianą.

Świeżo przyłączone do Rzeczypospolitej Wilno miało nie tylko własną senatorkę i posłankę, ale także dwie radne rady miejskiej. Rada została wybrana jeszcze w 1919 r. i funkcjonowała aż do 1926 r. Nauczycielka Stanisława Pietraszkiewiczówna została radną już w październiku 1919 r., zaś dwa lata później do rady dołączyła w wyniku kooptacji Zofia Kiewliczowa, zapewne jako zastąpiła kogoś, kto zwolnił miejsce. Po wyborach w 1919 r. była prawdopodobnie tzw. zastępcą radnego. Pietraszkiewiczówna miała interesujący życiorys. Urodziła się w 17 czerwca 1884 r. w Wilnie. Była córką Antoniny i Jana z Chądzyńskich, a także wnuczką Feliksa Pietraszkiewicza, brata Onufrego Pietraszkiewicza, przyjaciela Adama Mickiewicza. W roku wybuchu wielkiej wojny ukończyła studia na Wydziale Humanistycznym Uniwersytetu Jagiellońskiego, podjęła także studia w Szkole Nauk Politycznych w Krakowie. Jeszcze podczas studiów wydała w Krakowie „Dzieje Filomatów w zarysie” (1912). Od 1902 r. była zaangażowana w działalność w tajną oświatę w Wilnie, później pracowała jako nauczycielka języka polskiego w szkołach rosyjskich. Podczas okupacji niemieckiej organizowała szkolnictwo polskie na terenie guberni wileńskiej, była również przewodniczącą Ligi Kobiet w Wilnie. Współpracowała z Polską Organizacją Wojskową, przewodniczyła towarzystwu opieki nad rodzinami żołnierzy Polaków, była kierowniczką sekcji opieki na szpitalami. Po przyłączeniu Wilna do Rzeczypospolitej została dyrektorką założonego przez siebie prywatnego Liceum im. Filomatów oraz Liceum Handlowego w Wilnie, również stworzonego z własnej inicjatywy, którym kierowała aż do 1940 r., gdy Litwa stała się częścią ZSRR. Działała również w Sodalicji Mariańskiej. W 1927 r. otrzymała dyplom nauczycielski Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. W czasie niemieckiej okupacji Wileńszczyzny w trakcie II wojny światowej Stanisława Pietraszkiewiczówna zaangażowana była w tajne nauczanie. Po II wojnie światowej, gdy większość mieszkańców Wilna przeniosła się do Polski, w tym prawie cała miejscowa inteligencja, została na Kresach, była nauczycielką w Szkole Średniej nr 5 w Wilnie. „Pamiętam, szkoła nie przestawiła się jeszcze na sowiecki program nauczania i w klasie V nasza nauczycielka języka polskiego prawie cały rok uczyła nas na podstawie lektury „Pana Tadeusza”, wspominał Jan Pakalnis. „Przypominam też sobie, że przerabialiśmy takie tematy jak «Obraz szlachty polskiej w „Panu Tadeuszu”», «Obraz Kmicica w „Potopie”» Henryka Sienkiewicza, «Wieś i dwór w „Placówce” i „Anielce” Bolesława Prusa» (...). Każdą naszą prace pisemną Stanisława Pietraszkiewiczówna oceniała od strony poprawności językowej i gramatycznej, zawsze na marginesie, zrozumiale dla nas, zapisywała uwagi, jakby recenzując uczniowską pracę. Nauczycielka również patronowała gimnazjalnemu kółku literackiemu. Pamiętam, jak zachęcała: «Janku, pisz wiersze!»”.

Pietraszkiewiczówna zmarła 23 września 1952 r. w Wilnie. Została pochowana na Cmentarzu na Rossie. W latach trzydziestych XX w. Pietraszkiewiczówna przekazała Towarzystwu Przyjaciół Nauk w Wilnie rękopis „Ody do młodości” Adama Mickiewicza.

O radnej Zofii Kiewliczowej, z domu Moszyńskiej, dzisiaj wiadomo o wiele mniej. Żyła w latach 1880–1966, była nauczycielką oraz autorką podręczników do religii i katechizmów (m.in. „Zasady wiary i moralności chrześcijańskiej, wyłożone sposobem katechizmowym”,Wilno 1912). W latach 1921–1925 sprawowała funkcję sekretarza Towarzystwa Polskiej Macierzy Szkolnej Ziem Wschodnich, gdzie odpowiadała m.in. za czytelnię im. Tomasza Zana, była również wiceprzewodniczącą Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego w Wilnie. Jej nazwisko znalazło się pod odezwą endeckiego Polskiego Centralnego Komitetu Wyborczego w Wilnie z 1 grudnia 1921 r., opowiadającą się za „bezwarunkowym wcieleniem Ziemi Wileńskiej do Polski”. Podczas wyborów do Sejmu i Senatu jesienią 1922 r. Kiewliczowa, związana z narodową demokracją, weszła w skład jednej z Obwodowych Komisji Wyborczej miasta Wilna. Na liście członków komisji, oprócz przedstawicieli mniejszości narodowych, było sporo kobiet. W endeckim „Dzienniku Wileńskim” z 27 października 1922 r. zamieszczono ciekawą relację z wiecu Narodowej Organizacji Kobiet, który odbył się w Sali Miejskiej w Wilnie. Przemawiały na nim dwie panie: Moraczewska i Kiewliczowa. Ta ostatnia „w ładnych słowach przemówiła do serca zebranych. Charakteryzując rządy bolszewickie, które kobietę zepchnęły z zaszczytnej roli matki do roli utrzymanki, wyraziła przekonanie, że wilnianka, która już niejednokrotnie w chwilach decydujących potrafiła zdobyć się na męstwo i ofiarność, i w danych wypadku doceni doniosłość obecnej chwili wyborów i nie zawiedzie pokładanej w niej nadziei”. W tym samym roku Kiewliczowa na łamach „Dziennika Wileńskiego” wzywała do angażowania się w harcerstwo, ważne w „wyrabianiu ducha obywatelskiego”, służące „Bogu i Ojczyźnie”.

W dniach 8–9 grudnia 1923 r. w sali Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie odbył się I Zjazd Kobiet Kresowych, w którym wzięło udział około pięciuset delegatek. Jak podano w „Dzienniku Wileńskim”, zjazd poprzedziła uroczysta msza św. w Ostrej Bramie, a także przemówienie ks. biskupa Kazimierza Michalkiewicza. Zagajenia dokonała radna endecka Kiewliczowa, na przewodniczącą zjazdu powołano senatorkę Szebekównę, a do prezydium weszły posłanki Puzynianka i Balicka. Trzy parlamentarzystki wygłosiły swoje referaty. Oprócz tego wygłoszono referaty „O seminarjach nauczycielskich”, „O opiece ziemiaństwa polskiego nad nauczycielstwem i szkolnictwem ludowym”, a także o „Bankach ludowych”. „Nad wszystkiem górowała troska o utrzymanie polskości i katolicyzmu, troska ożywiona gorącym uczuciem patrjotyzmu. Chwilami słowa mówczyń złocił odblask pracy tajnej ziemianek po 1863 r. I był to może najpiękniejszy moment zjazdu, gdy delegatki ziemianki przyniosły na zjazd ocknienie się tej warstwy do dalszej pracy, zgodnie z wiekową tradycją naszych dworów” – relacjonował „Dziennik Wileński”. Na zjeździe wezwano kobiety kresowe do „zrzeszania się w stowarzyszenia, ażeby tą drogą odpowiedzieć potrzebie chwili”. Podkreślano także wagę pracy oświatowej na wsi, działalności ochronek na Kresach, a także ochrony polskiego systemu bankowego.

Zofia Kiewliczowa była zamężna z chirurgiem Marianem Kiewliczem. Ich córka Janina Kiewlicz, po mężu Dalczyńska, pracowała jako nauczycielka historii i geografii gospodarczej oraz kierowniczka Wydziału Ogólnego w Instytucie Nauk Handlowo-Gospodarczych w Wilnie (1929–1939) oraz jako nauczycielka tych przedmiotów w Liceum Handlowym i Liceum Administracyjnym w Wilnie (1936–1939), W czasie II wojny światowej walczyła w Powstaniu Warszawskim. Niestety, obecnie postać Zofii Kiewlicz pozostaje w cieniu męża i córki, choć odgrywała znaczącą rolę w życiu społeczno-oświatowym Wilna.

Pozycja kobiet wileńskich w nauce, kulturze, oświacie zaczęła wzrastać w latach dwudziestych i trzydziestych XX stulecia. O wiele częściej zaczęły się interesować działalnością polityczną, obejmować funkcje radnych czy posłanek, także jako reprezentantki innych narodowości (w okresie późniejszym znaną w Wilnie radną była działaczka żydowskiego „Bundu” Anna Rozental). W kontekście historii kobiecej w okresie sanacji warto wspomnieć nazwisko Wandy Pełczyńskiej, działaczki niepodległościowej, uczestniczki wojny polsko-bolszewickiej, komendantki kurierek Frontu Litewsko-Białoruskiego, a w latach dwudziestych publicystki, redaktorki naczelnej „Bluszcza” i „Kobiety Współczesnej”. W latach 1935–1938 Wanda Pełczyńska była posłanką na Sejm IV kadencji z okręgu wileńskiego. W czasie II wojny światowej działała w ZWZ w Wilnie, została aresztowana przez Sowietów, po 1945 r. zamieszka wraz z mężem w Londynie, gdzie prowadziła dom dla zasłużonych Polaków „Antokol”. Była także organizatorką i pierwszą prezeską Zjednoczenia Polek na Emigracji.

W przeciwieństwie do mieszkanek Galicji Wschodniej kobiety z Wileńszczyzny z innych niż polska społeczności nie miały swoich reprezentantek w Sejmie i w Senacie. Nawet w radzie miejskiej Wilna zasiadały kobiety jedynie polskiego i żydowskiego pochodzenia.

 

Bibliografia

Dąbrowski P., Kresowianki w kręgu Narodowej Demokracji na Litwie przed pierwszą wojną światową – przyczynek do biografii politycznej Emilii Węsławskiej (1863-1921), [w:] Kresowianki. Krąg pisarek heroicznych, red. Stępnik K., Gabryś M., Lublin 2006.

Ciotka[w:] Wilno. Przewodnik biograficzny, Venclova T.; przeł. Piasecka B., Warszawa 2013.

Echa wiecu N.O.K., „Dziennik Wileński”, nr 146 z 27 października 1922.

Karnicka, Aleksandra, [w:] „łownik biograficzny działaczy ruchu ludowego, red. Dancygier J., Warszawa 1989.

Karnicka, Aleksandra,[w:] Posłowie i senatorowie Rzeczypospolitej Polskiej 1919–1939. Słownik biograficzny, Tom III, K-Ł, aut. Majewski P., red. Mazur G., Warszawa 2005.

Kobiety starego Wilna, „Kurier Wileński”, nr 344 z 15 grudnia 1937.

Lewandowska I., Stanisława Pietraszkiewiczówna [w:] Zostali na Wschodzie. Słownik inteligencji polskiej w ZSRS 1945–1991, t. II, red. Hlebowicz A., Warszawa 2022.

Odezwa do społeczeństwa polskiego, „Dziennik Wileński”, nr 145 z 29 czerwca 1924.

Otocki T., Katoliczki, socjalistki, emancypantki. Historia praw kobiet na Litwie, https://przegladbaltycki.pl/7139,katoliczki-socjalistki-emancypantki-sto-lat-praw-kobiet-na-litwie.html, Przegląd Bałtycki, 8 marca 2018.

Otocki T. Pati swego miasta nie przeklnie. 120 lat Bundu na Litwie, https://przegladbaltycki.pl/5948,pati-swego-miasta-przeklnie-120-bundu-litwie.html, Przegląd Bałtycki, 7 października 2017.

Pietraszkiewiczówna, Stanisława Maria[w:], Czy wiesz, kto to jest?, red. Łoza St., Warszawa 1938.

Po Zjeździe Kobiet Kresowych, „Dziennik Wileński”, nr 278 z 11 grudnia 1923.

Pod znakiem Pogoni i Orła. Konstancja Skirmuntt, pisarka i publicystka, Litwinka i Polka jednocześnie,[w:] Puchalska J. Polki, które zmieniły wizerunek kobiety. Historia 10 niezwykłych Polek, Warszawa 2018.

Puchalska J., Żurnalistka i profesor prawa Helena Romer-Ochenkkowska [w:] Z polskiego domu. Wybitni potomkowie ziemiańskich rodzin, Warszawa 2021.

Pukszto A., Między stołecznością a partykularyzmem. Wielonarodowościowe społeczeństwo Wilna w latach 1915–1920, Toruń 2006.

Romanowski A., Pozytywizm na Litwie. Polskie życie kulturalne na ziemiach litewsko-białorusko-inflanckich w latach 1864-1904, Kraków 2003.

Szostakowski J., Pietraszkiewiczówna w żywej pamięci wilnian, http://l24.lt/pl/spoleczenstwo/item/80059-pietraszkiewiczowna-w-zywej-pamieci-wilnian, portal l24.lt/pl, 20 lipca 2015.

Szulska I. Przykładem i piórem. Codzienność Emmy Jeleńskiej-Dmochowskiej, [w:] Kresowianki. Krąg pisarek heroicznych, red. Stępnik K., Gabryś M., Lublin 2006.

Śleszyński W., Województwo poleskie, Kraków 2014.

Ustrzycki M., Ziemianie polscy na Kresach 1864-1914. Świat wartości i postaw, Kraków 2006.

Walasek St., Nauczycielki i działaczki oświatowe w Wilnie na przełomie XIX i XX wieku, [w:] Kobiety na Kresach na przełomie XIX i XX wieku, red. Dawid A. i Lusek J., Warszawa 2016.

Wilczewski D. „Jeden cel: autonomia Litwy. Rewolucja 1905 roku i Wielki Sejm Wileński”, https://przegladbaltycki.pl/16886,jeden-cel-autonomia-litwy-rewolucja-1905-roku-i-wielki-sejm-wilenski.html, Przegląd Bałtycki, 2 grudnia 2020.

Wilno wyzwolone. Jednodniówka na Zjazd Byłych Uczestników Walk o Wilno w dniach 10-11 XI.1930 r., Wilno 1930.

Zapomniane czasy, „Kurier Wileński”, nr 1 z 1 stycznia 1929.