tarnopolskie
WOJEWÓDZTWO TARNOPOLSKIE
Volodymyr Dolinovskyi
Ruchy kobiece w Galicji. Tarnopol i okolice
Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości wprowadzono zmiany w podziale administracyjnym kraju, związane z procesem unifikacji ziem trzech zaborów i likwidacją dotychczasowych struktur państw zaborczych. W 1920 r. zniesiono galicyjski Sejm Krajowy i Wydział Krajowy, a następnie obszar dawnej Galicji podzielono na cztery województwa: krakowskie, lwowskie, stanisławowskie i tarnopolskie.
1 września 1921 r. stolicą jednego z nowo utworzonych województw stał się Tarnopol. Województwo tarnopolskie od północy sąsiadowało z województwem wołyńskim, od zachodu – z lwowskim, od południa, wzdłuż Dniestru, z Rumunią oraz z województwem stanisławowskim, a od wschodu, wzdłuż Zbrucza, ze Związkiem Radzieckim. Do składu Tarnopolskiego włączono 17 galicyjskich powiatów, siedem spośród nich (Borszczów, Czortków, Husiatyn, Skałat, Tarnopol, Zaleszczyki i Zbaraż) tworzyło okręg przygraniczny, w którym obowiązywały szczególne środki ostrożności. W skali całego kraju województwo tarnopolskie było trzecim najmniejszym województwem – po autonomicznym Śląsku i wydzielonej Warszawie. Liczba mieszkańców województwie w 1921 r. wynosiła 1 428 520 osób, w tym 203 769 mieszkańców miast i 1 224 751 mieszkańców wsi. Liczba Polaków wynosiła 642 546 osób, Ukraińców – 714 031, Żydów – 38 967. W 10 koloniach niemieckich znajdujących się na terenie województwa mieszkało 2890 Niemców. W 1931 r. liczba mieszkańców wzrosła do 1 600 406 osób. Struktura narodowościowa województwa była dość zróżnicowana. Według danych ze spisu powszechnego z 1931 r. blisko połowa mieszkańców posługiwała się językiem polskim jako ojczystym, jedna czwarta – ukraińskim, jedna piąta – rosyjskim, niespełna 5% – jidysz lub hebrajskim, a 0,20% – niemieckim. Struktura wyznaniowa wyglądała następująco: 36,70% mieszkańców zadeklarowało wyznanie rzymskokatolickie obrządku łacińskiego, 54,50% – obrządku greckokatolickiego, 8,40% – wyznanie mojżeszowe, 0,20% – ewangelickie, a 0,10% – prawosławne. Biorąc pod uwagę powyższe dane, województwo tarnopolskie można uważać jako dualistyczne pod względem narodowym. W dwóch powiatach (Tarnopol i Skałat) zdecydowanie przeważali Polacy, w kolejnych czterech ludności polskiej było nieznacznie więcej niż ukraińskiej, a w ośmiu pozostałych dominowali Ukraińcy.
Województwo tarnopolskie należało do województw z wysokim współczynnikiem feminizacji. W 1921 r. na 100 mężczyzn przypadało 109,2 kobiet, w 1931 r. – 108,9 kobiet.
Ziemie wschodnie cechował niski stopień uprzemysłowienia. W województwie tarnopolskim nie było surowców mineralnych i większych zakładów przemysłowych, poza fabrykami tytoniowymi w Monasterzyskach i Jagielnicy oraz kamieniołomami pod Trembowlą. Struktura społeczna i zawodowa ludności odzwierciedlała agrarny charakter województwa. Ten region, o najlepszych glebach w Polsce, odznaczał się najwyższym odsetkiem użytkowania gruntów rolnych (79,3%). Zdecydowana większość ludności (88,7%) pracowała w sektorze rolniczym, w leśnictwie, hodowli, rybactwie śródlądowym i ogrodnictwie. Charakter rolniczy miała część rozwijającego się przemysłu (cukrownictwo, gorzelnictwo, młynarstwo). Tarnopol był ośrodkiem handlu bydłem, zbożem oraz innymi produktami rolnymi. Ze względu na swoje położenie oraz strukturę społeczną województwo tarnopolskie odgrywało istotną rolę w planach politycznych obozu rządzącego w II Rzeczypospolitej.
Powstanie ruchów kobiecych w Galicji wiązało się z rozpowszechnieniem i rozwojem ideologii feminizmu oraz powstaniem pierwszych organizacji feministycznych w latach 80. XIX w. Przed I wojną światową na terenie Galicji działały różnego rodzaju ukraińskie, polskie i żydowskie stowarzyszenia kobiet spółdzielcze, oświatowe, charytatywne oraz religijne). Od końca XIX w. sukcesywnie powstawały również polskie i ukraińskie wiejskie organizacje kobiece. Ówczesne władze austriackie i zarządy istniejących kółek rolniczych dopuszczały możliwość organizowania oddziałów kobiecych. Pierwsze oddziały powstały w 1908 r., jednak dopiero w 1912 r. członkinie nabyły prawo do głosowania w macierzystych kółkach, a więc uzyskały bezpośredni wpływ na działalność stowarzyszenia. Z powstawaniem oddziałów wiązano nadzieje na rozwój kapitału społecznego i zwiększenie zakresu działalności kółek rolniczych. W 1912 r. funkcjonowały 43 oddziały na terenie ówczesnej Galicji. W 1919 r. nastąpiło połączenie Towarzystwa Kółek Rolniczych z Towarzystwem Rolniczym w Małopolskie Towarzystwo Rolnicze z organem prasowym „Przewodnik Kółek Rolniczych”, w którym niekiedy pojawiały się artykuły dotyczące problemów kobiet wiejskich. Ruch kobiecy na galicyjskiej wsi rozwijał się jednak bardzo powoli, a po odzyskaniu przez Polskę niepodległości nastąpił nawet regres w funkcjonowaniu istniejących stowarzyszeń. Problematyka aktywności kobiet wiejskich została odsunięta na wiele lat. Dopiero po wielu reorganizacjach kółek i towarzystw rolniczych w 1933 r. we Lwowie powstał Związek Kół Gospodyń Wiejskich Województw Południowo-Wschodnich. Na terenie województwa tarnopolskiego funkcjonowało 12 związków powiatowych kół gospodyń wiejskich, w skład których wchodziło 295 kół, zrzeszających łącznie 5695 członkiń.
Do znanych polskich społecznych organizacji kobiecych działających na terenie Galicji należało powołane we Lwowie w 1913 r. Zjednoczenie Polskich Chrześcijańskich Towarzystw Kobiecych (ZPCTK). Zrzeszało ono „polskie chrześcijańskie towarzystwa kobiece pracujące w duchu narodowym”, prowadzące działalność społeczną, oświatowo-kulturalną, dobroczynną i ekonomiczną. Jednym z głównych priorytetów Zjednoczenia było dążenie do równouprawnienia kobiet we wszystkich dziedzinach życia publicznego i aktywności zawodowej. Deklarowano też koordynowanie „pracy społecznej, humanitarnej, oświatowej i ekonomicznej polskich towarzystw kobiecych”, „popieranie i rozbudzanie ruchu oświatowego i umysłowego wśród kobiet” oraz „wychowanie młodzieży w duchu religijnym i narodowym”. ZPCTK skupiało towarzystwa o charakterze oświatowym, dobroczynnym i zawodowym głównie z terenu Galicji Wschodniej. Na pierwszym walnym zgromadzeniu Zjednoczenia we Lwowie w dniu 9 lutego 1913 r. reprezentowanych było ponad 60 organizacji kobiecych, a na liście ZPCTK z 1914 r. odnotowano ponad 30 kół i stowarzyszeń, głównie ze Lwowa i innych miejscowości z terenu Galicji Wschodniej (w tym Organizację Kobiet Polek w Tarnopolu). W latach 1918–1939 liczba zrzeszonych organizacji ulegała wahaniom od 40 do ponad 50 instytucji, m.in. ze Lwowa, Krakowa, Stanisławowa, Tarnopola, Husiatynia, Buczacza. Jednym z przejawów aktywności przedstawicielek Zjednoczenia w dziedzinie kulturalno-oświatowej była inicjatywa utworzenia we Lwowie Muzeum Zasłużonych Polek, w którym eksponowano dokumenty dotyczące historii towarzystw kobiecych, ikonografię, biografie, wspomnienia, pamiętniki uczestniczek powstań narodowych, I wojny światowej i obrony Lwowa oraz kobiet aktywnych w różnych dziedzinach życia artystycznego, literackiego, naukowego i społecznego.
Kobiety angażowały się też w ruch socjalistyczny, jednak na niewielką skalę. Pomimo deklarowanego wspierania idei społecznego, ekonomicznego i politycznego równouprawnienia płci, wielu działaczy z niechęcią odnosiło się do udziału kobiet w życiu publicznym i nie dostrzegało potrzeby agitacji politycznej w żeńskiej części elektoratu. Polska Partia Socjalno-Demokratyczna działała jawnie, ale do pierwszych lat XX w. w ogóle nie prowadziła agitacji wśród robotnic, a nieliczne próby, podejmowane z inicjatywy grona publicystek i działaczek partyjnych, nie przyniosły znaczących rezultatów. Większość wstępujących wtedy do ruchu socjalistycznego kobiet stanowiły przedstawicielki inteligencji, mieszczaństwa oraz zdeklasowanego ziemiaństwa. Tylko nieliczne spośród kobiet, które zdecydowały się wstąpić w szeregi partii socjalistycznych, miały szansę znaleźć się w zarządzie. W PPSD pierwszą kobietę, Zofię Moraczewską, powołano do zarządu partyjnego dopiero w 1908 r. Drugą była Maria Konopacka, wybrana do Komitetu Wykonawczego w 1911 r. Poza kilkoma najbardziej znanymi liderkami, jak Dorota Kłuszyńska, Felicja Nossig-Próchnikowa, Zofia Moraczewska, Zofia Praussowa i Jadwiga Budzińska-Tylicka, które zdołały zyskać autorytet, działaczki w większości czuły się skrępowane w gronie mężczyzn i niechętnie zabierały głos. One też najczęściej spotykały się z otwarcie okazywanym lekceważeniem ze strony partyjnych towarzyszy. Te negatywne doświadczenia w znacznym stopniu spowalniały proces włączania kobiet do wspólnej organizacji z mężczyznami. Aktywność organizacyjna wśród galicyjskich robotnic wyraźnie osłabła w czasie kryzysu ekonomicznego, który dotknął Galicję przed wybuchem I wojny światowej. Jego skutkiem było wysokie bezrobocie oraz spadek liczby członkiń związków zawodowych. W 1913 r. na konferencji socjalistek bez powodzenia postulowano przywrócenie samodzielnej struktury kobiecej wewnątrz partii. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości i przed wyborami parlamentarnymi w 1919 r. działacze PPSD i PPS dostrzegli potrzebę pozyskania robotnic do obu połączonych organizacji, a także potrzebę zwiększenia aktywności kobiet w strukturach partyjnych. Po raz pierwszy wtedy udział kobiet w ruchu socjalistycznym zaczął być postrzegany przez socjalistów jako realizacja postulatu równouprawnienia kobiet. Zrozumiano też, że włączenie kobiet w działalność partyjną pozwoliłoby na zwiększenie elektoratu socjalistycznego w wyborach i równocześnie osłabiałoby elektorat ugrupowań prawicowych, które tradycyjnie cieszyły się dużym poparciem kobiet. Frekwencja wyborcza Polek była dość wysoka, a ich głosy w istotnym stopniu przyczyniły się do sukcesu prawicy. Po porażce wyborczej sprawa pozyskania robotnic dla programu socjalistycznego powróciła na agendę partyjną. Ani działania propagandowe, ani reaktywowanie Wydziału Kobiecego PPS nie przełożyły się jednak na stopień zorganizowania kobiet w ruchu socjalistycznym, który nadal pozostawał niski. Wpierwszych latach po odzyskaniu niepodległości z udziału w ruchu socjalistycznym wycofało się wiele doświadczonych w pracy organizacyjnej działaczek kobiecych i oświatowych, wywodzących się przede wszystkim ze środowisk inteligenckich. Podjęły one działalność w innych organizacjach kobiecych. Liczba członkiń w poszczególnych ośrodkach poza industrialnie rozwiniętymi terenami była niewielka. Można przypuszczać, że udział kobiet w ruchu socjalistycznym w Tarnopolskiem był niewielki także ze względu na agrarny charakter województwa.
W II Rzeczypospolitej aktywność stowarzyszeniowa kobiet stała się zjawiskiem masowym. W okresie międzywojennym, w zależności od szacunków, istniało bowiem od 40 do ponad 70 organizacji kobiecych, zróżnicowanych pod względem celów, metod i zasięgu oddziaływania społecznego. Do największych pod względem liczby członkiń należały Katolicki Związek Polek (zrzeszał około 30 tysięcy osób), Stowarzyszenie Matek Chrześcijańskich (19 tys.), Związek Kobiet Pracujących (10 tys.); śląski Związek Towarzystw Polek (37 tys.); Narodowa Organizacja Kobiet (w 1922 przyciągnęła do swoich szeregów 25 tys. kobiet, aby ostatecznie osiągnąć liczbę blisko 78 tys. członkiń). Powstały w 1928 r. Związek Pracy Obywatelskiej Kobiet (zdołał zgromadzić około 50 tys. członkiń w 1934 r.). Na wpisanie do statutów działalności politycznej zdecydowały się tylko NOK, ZPOK oraz feministyczny Klub Polityczny Kobiet Postępowych (KPKP). Do kategorii organizacji kobiecych o charakterze politycznym można zaliczyć też Ligę Kobiet Polskich (LKP), której początki sięgały 1913 r. i która wykazywała aktywność organizacyjną do połowy lat 20., a także Centralny Wydział Kobiecy Polskiej Partii Socjalistycznej (CWK PPS).
Na terenie województwa tarnopolskiego (zwłaszcza powiatu borszczowskiego) najbardziej aktywnym i popularnym był Związek Pracy Obywatelskiej Kobiet. Głównym celem tej założonej przez Zofię Moraczewską organizacji było propagowanie równouprawnienia i zwiększenie aktywności kobiet w życiu publicznym. Program związku zapowiadał przygotowanie członkiń do prowadzenia samodzielnej aktywności politycznej i społecznej, stworzenie „nowego typu obywatelki polskiej”, zainteresowanej sprawami publicznymi i wyróżniającej się głębokim poczuciem odpowiedzialności za państwo. Ciesząc się poparciem administracji rządowej, związek stał się w krótkim czasie największym stowarzyszeniem kobiecym obozu rządzącego w Polsce w latach 1926–1939. W Tarnopolu Zrzeszeniem Wojewódzkim ZPOK kierowała Zofia Moszyńska, żona wojewody tarnopolskiego Stanisława Moszyńskiego (1928–1933). Z analizy działalności regionalnych ośrodków ZPOK wynika, że dość często podejmowały one także inne niż statutowe zadania, np. podejmowały działalność charytatywną. Staraniem działaczek ZPOK otwierano np. liczne domy sierot, w tym w Tarnopolu.
Polki angażowały się też w działalność organizacji militarnych i paramilitarnych. Należały do nich Ochotnicza Legia Kobiet, przekształcona w Organizację Przysposobienia Kobiet do Obrony Kraju. Członkinie OLK od 1918 r. szkoliły się i ofiarnie służyły w wojsku. W licznym gronie zasłużonych i wpływowych żołnierek znalazły się dwie późniejsze (i jedyne) uhonorowane stopniem generała Wojska Polskiego: por. Maria Wittekówna i kpt. Elżbieta Zawacka. W 1922 r. OLK zlikwidowano, a żołnierki zostały zwolnione z sił zbrojnych. Podjęły jednak starania, by ich doświadczenie i praca nie zostały zmarnowane. Skutkiem tego jeszcze w tym samym roku został utworzony Klub Starszych Instruktorek Przysposobienia Wojskowego, któremu przewodziła porucznik Maria Wittekówna. Klub miał za zadanie przygotować kobiety do pełnienia służby wojskowej na ewentualność wybuchu wojny. Istotne było wyszkolenie kadry instruktorskiej oraz uzyskanie podstaw prawnych do pełnienia wojskowej służby przez kobiety. W marcu 1928 r. Klub przekształcono w Organizację Przysposobienia Kobiet do Obrony Kraju, którego komendantką naczelną została wspomniana już Maria Wittekówna. Celem organizacji było przede wszystkim zadbanie o możliwość rozwoju wychowania fizycznego i przysposobienia wojskowego oraz przygotowanie kobiet do wojskowej służby pomocniczej. Pod hasłem „służba pomocnicza” rozumiano zastąpienie powołanych do wojska mężczyzn w ich dotychczasowej pracy, pomoc w administracji państwowej i przemyśle, udział w zwalczaniu dywersji przeciwnika poprzez samoobronę przeciwgazową i przeciwlotniczą, a także służbę bezpośrednio sprawowaną na rzecz wojska – sanitarną, biurową, gospodarczą. W programie obok szkolenia ogólnowojskowego przewidziano także szkolenie sanitarne oraz w zakresie łączności i administracji.
Wśród zgromadzeń kobiet ukraińskich największym i najbardziej aktywnym było stowarzyszenie „Kobieca Gromada” (Жіночa громадa), którego statut Namiestnictwo Galicyjskie we Lwowie zatwierdziło 7 kwietnia 1909 r. Pierwotnie jego priorytetem była działalność oświatowa i pomoc w uzyskaniu wykształcenia przez kobiety. Dla osiągniecia tego celu stworzono sieć oddziałów stowarzyszenia na terenie Galicji, m.in. w Buczaczu, Kopyczyńcach i Tarnopolu. Z początkiem I wojny światowej prawie wszystkie ukraińskie organizacje społeczne kobiet zawiesiły działalność. Część kobiet wstąpiła do wojska (Legion Ukraińskich Strzelców Siczowych, armia Ukraińskiej Republiki Ludowej), a część – do drużyn pielęgniarskich. W lutym 1917 r. członkinie (44 osoby) przedwojennej Kobiecej Gromady zebrały się na pierwsze posiedzenie po trzyletniej przerwie. Postanowiono wtedy zmienić nazwę stowarzyszenia na Związek Ukrainek (Coюз Українок), w którego statucie zapisano prowadzenie działalności edukacyjnej, gospodarczej i społecznej. W realiach odrodzonej Polski pojawiły się nowe priorytety. Według nowego statutu z 1924 r. Związek obejmował swoim zasięgiem województwa: lwowskie, tarnopolskie, stanisławowskie i krakowskie. Na tym terenie towarzystwo rozwinęło najbardziej aktywną działalność i miało najwięcej członkiń (blisko 100 tys.). W następnych latach powstawały kolejne oddziały Związku. Działalność Związku Ukrainek skierowana była przede wszystkim do kobiet mieszkających na wsi. W ramach stowarzyszenia realizowano kursy robót ręcznych i szycia, organizowano koncerty i zabawy. Do końca lat 30. XX w. związek wydawał trzy tytuły prasowe: „Los Kobiety”, „Ukrainka” i „Kobieta”. Popularność Związku Ukrainek na terenach wschodnich wynikała głównie ze struktury etnicznej ludności Galicji.
Czynnikiem odgrywającym istotną rolę w powstawaniu organizacji kobiecych w II Rzeczypospolitej początkowo była tożsamość narodowa. Z biegiem czasu kobiece organizacje Ukrainek, Polek i Żydówek stały się także platformą dla emancypacji społecznej kobiet i uzyskania przez nie realnego równouprawnienia. Działalność tych organizacji odzwierciadlała jednak społeczne realia związane z przynależnością narodową, co prowadziło do świadomego zamykania się w gettach narodowych i konsolidacji wyłącznie wśród „swoich”. Dyskryminacja płciowa nie była na tyle silnym czynnikiem, by doprowadzić do współpracy czy chociażby wzajemnego wspierania się kobiet różnych narodowości. Czynnik narodowy i różny status polityczny narodów wyznaczał linie podziału, a także różne priorytety organizacji kobiecych, chociaż życie codzienne stawiało przed aktywnymi Ukrainkami, Polkami i Żydówkami podobne zadania. Ich postulaty dotyczyły przede wszystkim umożliwienia kobietom zdobywania wykształcenia, zmiany statusu materialnego, podnoszenia aspiracji intelektualnych i zawodowych. Ukraiński ruch kobiecy na równi z tymi postulatami zwracał też uwagę na problemy narodowe w sferze politycznej, ekonomicznej i kulturalno-oświatowej.
Na terenie Galicji Wschodniej rozwijały się też stowarzyszenia kobiet żydowskich. Związek Kobiet Żydowskich, zarejestrowany w sierpniu 1927 r., za najistotniejszy cel uznał wspieranie rozwoju kultury żydowskiej, obronę praw kobiet oraz ich ekonomicznych i zawodowych interesów, opiekę nad dziećmi oraz pomoc emigrującym do Palestyny. Oddziały związku działały na terenie całej II Rzeczypospolitej. ZKŻ był częścią Międzynarodowej Syjonistycznej Organizacji Kobiet (Women’s International Zionist Organization), której ośrodki najbardziej aktywnie działały w województwie lwowskim. Oddział tarnopolski, liczący 110 członkiń był jednym z największych. W województwie tarnopolskim, a zwłaszcza Czortkowie aktywnie działało Koło Kobiet Żydowskich, skupiające głównie przedstawicielki inteligencji. Koło zadeklarowało swoją apolityczność, a jego głównym celem były działania na rzecz polepszenia edukacji kobiet żydowskich. Wśród organizacji kobiet żydowskich było sporo takich, które prowadziły działalność charytatywną, opiekując się sierotami, biednymi i chorymi. W Trembowli działało towarzystwo udzielające pomocy biednym matkom i chorym wyznania mojżeszowego. Jego założycielką była żona rabina R. Leisteriowa. Towarzystwo tо rozpoczęło swoją działalność w 1925 r. i zgromadziło 149 członkiń.
Jednym z przejawów dążenia do realizacji równouprawnienia w życiu publicznym była aktywność kobiet w sporcie. W okresie międzywojennym w Polsce intensywnie rozwijał się kobiecy ruch sportowy. Istniały odrębne kluby i sekcje sportowe kobiet, w tym przedstawicielek mniejszości narodowych. Kobiety uprawiały gimnastykę, lekkoatletykę, pływanie, tenis stołowy i ziemny, wioślarstwo i inne dyscypliny. Często prezentowały wysoki poziom sportowy, sięgały po tytuły mistrzyń Polski i reprezentowały Polskę na arenie międzynarodowej. W województwie tarnopolskim sekcje sportowe kobiet prowadziły różne kluby i towarzystwa ukraińskie – w Tarnopolu było to Ukraińskie Sportowe Towarzystwo „Podilla” (gry zespołowe). Popularną dyscypliną było strzelectwo. Sekcje strzeleckie kobiet istniały przy klubach, organizacjach sportowych, młodzieżowych i społecznych. Kobiety brały udział w kursach instruktorskich z zakresu strzelectwa, w próbach zdobywania odznaki strzeleckiej, uczestniczyły w zawodach, mistrzostwach Polski i zawodach międzynarodowych. Sport strzelecki propagowała wśród kobiet Organizacja Przysposobienia Kobiet do Obrony Kraju, zajmująca się wychowaniem fizycznym i przysposobieniem wojskowym. Organizacja ta w 1931 r. przeprowadziła II Korespondencyjne Zawody Strzeleckie, gdzie w klasyfikacji drużynowej jednym ze zwycięzców został zespół Hufca Szkolnego z Tarnopola – w strzelaniu na dystansie 25 m z dwóch postaw. W 1935 r. w Tarnopolu odbył się kurs strzelecko-łuczniczy dla instruktorek powiatowych przysposobienia wojskowego kobiet. Uczestniczyło w nim 10 kobiet z siedmiu powiatów województwa tarnopolskiego, spośród których trzy uzyskały odznaki sportowe.
Wydarzeniem o znaczeniu przełomowym i zarazem punktem wyjścia działań zmierzających do ukształtowania w II Rzeczypospolitej zrównania wobec prawa kobiet i mężczyzn było przyznanie im biernego i czynnego prawa wyborczego. Było ono skutkiem zwiększenia życiowych możliwości kobiet i ich usamodzielnienia się w wielu obszarach życia społecznego oraz w sferze publicznej. Kobiety musiały jednak stawić czoła licznym problemom związanym z realizacją otrzymanych praw. Jedną z istotnych barier była postawa apolityczności większości kobiet oraz sceptycyzm mężczyzn wobec aktywności politycznej kobiet. Największe ugrupowania polityczne zajmowały przychylne kobietom stanowisko, licząc na głosy żeńskiego elektoratu, na niektórych terenach znacznie liczniejszy od elektoratu męskiego. Pomimo to aktywność polityczna kobiet w Polsce międzywojennej była stosunkowo niewielka, na co wskazuje liczba zdobywanych przez nie mandatów parlamentarnych. Udział kobiet w Sejmie i Senacie przez cały okres międzywojenny był bardzo skromny, gdyż łącznie sprawowały one 41 mandatów poselskich i 20 senatorskich. Kobieca reprezentacja w Sejmie i Senacie II Rzeczypospolitej stanowiła zaledwie 2–4% ogólnej liczby posłów i senatorów, lecz na tle męskiej większości parlamentarna frakcja kobiet wyróżniała się pochodzeniem społecznym, wykształceniem i pozycją zawodową. Skromny udział kobiet w pracach parlamentu związany był najpierw z brakiem dostatecznej aktywności politycznej środowisk kobiecych, które nie potrafiły należycie się zorganizować, aby w pełni wykorzystać możliwości wypływających z przyznania kobietom praw politycznych. Oprócz tego kobiety nie popierały w dostatecznym stopniu kandydatur kobiecych w wyborach parlamentarnych, gdyż nie do końca zdawały sobie sprawę z roli, jaką w walce o faktyczne równouprawnienie płci odgrywały polskie parlamentarzystki.
Zapowiedziane na listopad 1922 r. wybory do Sejmu i Senatu były pierwszymi wyborami parlamentarnymi w nowo powstałych województwach wschodnich. Miały one pokazać, w jakim stopniu państwo polskie było akceptowane przez mniejszości narodowe oraz jaki był stopień realizacji przez kobiety praw politycznych. Wyniki w obu wypadkach nie napawały optymizmem. Stronnictwa popierające emigracyjny rząd Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej pod przewodnictwem Jewhena Petruszewycza (przebywający na emigracji w Wiedniu), mające największe wpływy wśród ludności ukraińskiej, zapowiedziały bojkot wyborów. Dały temu wyraz na łamach opozycyjnej prasy ukraińskiej, na wiecach oraz w akcjach dywersyjnych przeprowadzanych przez Ukraińską Organizację Wojskową. Działania podejmowane przez te ugrupowania przybierały różne formy, w tym także zamachy terrorystyczne na ukraińskich działaczy czynnie manifestujących uznanie władz polskich na tym obszarze. Wybory do Sejmu w byłej Galicji Wschodniej zostały zbojkotowane przez zdecydowaną większość społeczeństwa ukraińskiego, co ujawniło, że popierało ono ukraiński program narodowo-niepodległościowy. Stąd najniższa w Polsce frekwencja wyborcza w województwach: stanisławowskim – na poziomie 32% (w niektórych powiatach nie przekraczała kilkunastu procent), tarnopolskim – 35,1%, lwowskim – 52%. Bojkot wyborów na terenie byłej Galicji spowodował, że ukraińską ludność tej ziemi reprezentowało w Sejmie tylko 5 posłów „ugodowego” Klubu Ukraińsko-Włościańskiego (tzw. Chliborobów). Do Senatu klub nie wprowadził żadnego swojego przedstawiciela. Niemniej jednak Ukraińcy byli najliczniej reprezentowaną mniejszością narodową w Senacie II Rzeczypospolitej. Zasiadali w nim nieprzerwanie przez pięć kadencji – od 1922 do 1939 r. W tym czasie obsadzili łącznie 36 mandatów senatorskich. W pierwszej kadencji uzyskali 6 mandatów, w drugiej aż 12, zaś w pozostałych trzech – za każdym razem po 6 miejsc. Łącznie przez ławy Senatu przewinęło się 28 przedstawicieli ludności ukraińskiej. W związku z bojkotem wyborów w 1922 r. na wschodnich terenach kraju trudno mówić o stopniu zaangażowania kobiet w życie polityczne. W Galicji Wschodniej aktywizacja polityczna kobiet nastąpiła w latach późniejszych.
Związek Ukrainek, który powstał jako organizacja narodowo-patriotyczna, stał się ośrodkiem uświadamiania politycznego kobiet i ich inicjacji w tajniki procesu wyborczego. Zgodnie ze statutem Związek nie był organizacją polityczną i nie miał prawa na prowadzenie działalności politycznej. Dlatego najbardziej aktywne członkinie tej organizacji zapisywały się do różnych partii, żeby uczestniczyć w życiu politycznym. W 1926 r. zdecydowano się na pertraktacje z partiami politycznymi w sprawie ewentualnej współpracy. Gotowość współpracy wyrazili liderzy Ukraińskiego Zjednoczenia Narodowo-Demokratycznego (UNDO) i Ukraińskiej Partii Socjalistyczno-Radykalnej (UPSR; do 1926 r. – Ukraińska Partia Radykalna), odnoszący się z aprobatą do ruchu kobiecego. Oba te ugrupowania polityczne nawet włączyły do swoich programów postulaty równouprawnienia kobiet we wszystkich obszarach życia społecznego. W praktyce jednak wielu spraw nie uzgodniono.
16 czerwca 1926 r. z inicjatywy kółka kobiet UNDO w Tarnopolu odbył się pierwszy wiec polityczny kobiet w powiecie tarnopolskim, z udziałem ponad 800 osób, przeważnie mieszczanek i kobiet ze wsi, a także organizatorek ukraińskiego ruchu kobiecego – Iwanny Błażkewycz, Heleny Kisielewskiej i przewodniczącej filii Związku Ukrainek w Tarnopolu Antoniny Konrad. Prelegentki – senatorka Helena Lewczanowska z Wołynia i Blanka Baran – przekonywały m.in., że kobiety mają „jasno wyznaczony drogowskaz, jak (…) wykorzystać (…) prawa polityczne i stanąć wraz z mężczyznami do pracy nad wyzwoleniem całego narodu i przyszłych pokoleń”. Na posiedzeniu zarządu głównego związku w listopadzie 1927 r. podejmowano już rozmowę o kobiecych kandydaturach w wyborach w 1928 r. Na 123 członków UNDO we Lwowie w 1928 r. było zaledwie dziewięć członkiń. Związek Ukrainek namawiał kobiety do udziału w wyborach w 1928 r. W specjalnie wydanej broszurce pisano o znaczeniu wyborów, zadaniach posłanek, prawach wyborczych kobiet. Przekonywano, że im więcej kobiety będą miały głosów, tym większe będą szanse na zmianę krzywdzących dla nich przepisów w różnych obszarach życia. Wybory te uznano za sprawdzian dojrzałości nie tylko ukraińskiego ruchu kobiecego, ale też całej społeczności ukraińskiej w Polsce. Dla Związku Ukrainek była to próba dojrzałości społecznej i narodowej, egzamin z obowiązków narodowych i równouprawnienia kobiet jako czynnika politycznego. Mężczyźni niejednoznacznie przyjęli widomość o kandydowaniu kobiet do parlamentu, a wiele głosów wyborczyń było dla kandydatek straconych przez demobilizującą agitację. Niemniej jednak współpraca Związku Ukrainek i UNDO w wyborach zaowocowała dwoma mandatami uzyskanymi przez aktywistki: posłanki Mileny Rudnickiej i senatorki Heleny Kisielewska (II i III kadencje). Żadna z nich nie była jednak związana z województwem tarnopolskim.
Działalność Związku Ukrainek rząd polski uważał za szkodliwą i utrudniał zakładanie nowych oddziałów organizacji. W województwie tarnopolskim, w powiecie skalskim, 18 sierpnia 1928 r. oskarżono niejaką E. Panas o nielegalne założenie oddziału związku zrzeszającego 33 mieszkanki powiatu.
Wybitnymi liderkami żydowskiego ruchu kobiecego były: Ella Stofowa, Róża Melcerowa, Cecylja Klaften i Dina Karlowa. Ella Stofowa w 1921 r. zaczęła działać w amerykańsko-polskiej sekcji pomocy dzieciom, a od 1926 r. kierowała sekcją opieki nad matką i dzieckiem, powstałej przy oddziale amerykańsko-polskiego Krzyża Czerwonego. Róża Melcerowa i Cecylja Klaften urodziły się w Tarnopolu i prowadzili aktywną działalność na terenie Galicji. Cecylja Klaften zakładała szkoły zawodowe dla dziewczyn i ośrodki opieki nad dziećmi sierotami, później działała na arenie międzynarodowej. Róża Melcerowa w 1922 r. wybrana została do Sejmu, a przed tym w 1919 r. podróżowała po Europie w celu zebrania funduszy na założenie ośrodków żydowskich organizacji kobiecych. Dina Karlowa kierowała lwowskim ośrodkiem Koła Kobiet Żydowskich i była jedną ze współzałożycielek WIZO (Women's International Zionist Organization) we Lwowie, reprezentowała Żydówki na XVII і XVIII kongresach syjonistycznych oraz na VI і VII konferencjach WIZO w Bazylei i Pradze.
Uzyskanie przez Ukraińców i Żydów statusu mniejszości narodowych stało się katalizatorem powstawania zorganizowanych form współpracy. Skutkiem tego był udział Bloku Mniejszości Narodowych w kampaniach wyborczych do parlamentu w 1922 r. i 1928 r. Jednak różnice religijne, rozbieżności w interesach narodowych mniejszości i ich zapatrywaniach politycznych doprowadziły do tego, że organizacje kobiece Ukrainek i Żydówek faktycznie dystansowały się jedne od drugich.
W Galicji Wschodniej od końca XIX w. sukcesywnie powstawały liczne towarzystwa i organizacje kobiece Polek, Ukrainek i Żydówek. Postulaty towarzystw kobiecych zrzeszających przedstawicielki różnych narodów były podobne: podejmowanie prób rozwiązania problemu braku wykształcenia kobiet, podnoszenia ich statusu materialnego, ich aspiracji intelektualnych i zawodowych, dążenie do równouprawnienia kobiet we wszystkich obszarach życia społecznego i w sferze publicznej. Społecznie aktywne organizacje kobiece były jednak bardzo apolityczne i nie przywiązywały dostatecznej wagi do udziału w życiu politycznym. W związku z tym nie potrafiły zorganizować się w sposób umożliwiający skuteczne wykorzystanie faktu przyznania kobietom pełni praw politycznych. Bierność kobiet wobec przejawów życia politycznego związana była z tym, że nie do końca zdawały sobie sprawę z wagi praw wyborczych. Kobiety w dostatecznym stopniu nie popierały też kobiecych kandydatur w wyborach parlamentarnych. Bojkot wyborów w 1922 r. na terenie województw wschodnich wykazał nie tylko stopień akceptacji państwa polskiego, ale również faktyczny brak zaangażowania się kobiet w życie polityczne. Pojawienie się w ruchu kobiecym akcentów politycznych i wzrost aktywności kobiet na tym polu zaobserwować można w latach późniejszych.
Bibliografia
Do ludności Województwa Tarnopolskiego, „Dziennik Urzędowy Województwa Tarnopolskiego” 1921, R. 1, nr 1.
Drozdek-Małolepsza T., Sport kobiet mniejszości narodowych w Polsce w latach 1919–1939, „Prace Naukowe Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie. Seria: „Kultura Fizyczna” nr 8/2009.
Drozdek-Małolepsza T., Sport strzelecki kobiet w Polsce w okresie międzywojennym, „Prace Naukowe Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie. Seria: „Kultura Fizyczna” 11/2012.
Drugi Powszechny Spis Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 9 grudnia 1931 roku: mieszkania, ludność, stosunki zawodowe: województwo tarnopolskie, Warszawa 1938.
Dufrat J., Aktywność polityczny, zawodowa i społeczna kobiet w Polsce po zakończeniu I wojny światowej, „Rocznik Przemyski”, t. 52, Historia z. 3 (19), 2016.
Dufrat J., Dyskusje wokół działalności Centralnego Wydziału Kobiecego PPS i miejsca kobiet w ruchu socjalistycznym w latach 1918–1939, w: Drogi kobiet do polityki (na przestrzeni XVIII–XXI wieku), red. T. Kulak, M. Dajnowicz, Wrocław 2016.
Dufrat J., Polityczne elity kobiece II Rzeczypospolitej. Przyczynek do badań nad rolą i funkcjonowaniem elit regionalnych obozu rządzącego w Polsce w latach 1926–1939 w: Regionalne elity polityczne II i III Rzeczypospolitej, red. M. Dajnowicz, Białystok 2012.
Dufrat J., Prasa politycznych organizacji kobiecych w Polsce w latach 1917-1939, Polityka i politycy w prasie XX i XXI wieku. Prasa organizacji politycznych, pod red. Dajnowicz M. i Miodowskiego A., Białystok 2017.
Dufrat J., W okresie powolnej modernizacji. Kobieta w II Rzeczypospolitej – próba bilansu, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Historyczne” nr 147, z. 4/2020.
Дядюк М., Змагання за представницьку рівність: політична діяльність жінок у міжвоєнній Галичині [w:] Українські жінки у горнилі модернізації, під ред. О. Кісь, Харків 2017, с. 76–203.
Дядюк М., Український жіночий рух у міжвоєнній Галичині: між гендерною ідентичністю та національною заангажованістю, Львів 2011.
Gorzelak E., Polskie rolnictwo w XX wieku. Produkcja i ludność, Warszawa 2010.
Koko E., PPS wobec kwestii ukraińskiej w okresie wyborów do Sejmu i Senatu oraz na prezydenta Rzeczypospolitej w 1922 r., „Studia z dziejów ZSRR i Europy Środkowej”, t. 25/1990.
Koredczuk J., Sylwetki wojewodów tarnopolskich w II Rzeczypospolitej, „Wrocławsko-Lwowskie Zeszyty Prawnicze” nr 7/2016.
Leszczyński R., Powiat borszczowski w latach 1921–1939, „Europa Orientalis. Studia z dziejów Europy Wschodniej i Państw Bałtyckich” nr 6/2015.
Левчук І., Єврейські жіночі організації в суспільно-політичному житті Другої Речі Посполитої, „Науковий вісник Чернівецького національного університету імені Юрія Федьковича. Історія” № 2/2016, с. 152–159.
Левчук І., Формування та діяльність українських, польських та єврейських жіночих організацій у Другій Речі Посполитій [w:] Сторінки історії: Збірник наукових праць, Вип. 38., Кyiv 2014.
Левчук І., Діяльність жіночих організацій міжвоєнної Польщі в міжнародному жіночому русі, „Spheres of culture: Journal of Philology, History, Social and Media Communication, Political Science, and Cultural Studies”, 13/2016.
Левчук І., Діяльність польських, українськи та єврейських жіночих організацій в Другій Речі Посполитій: компаративний аналіз. Дисертація на здобуття наукового ступеня кандидата історичних наук, Чернівці 2018.
Łysko M., Udział kobiet w życiu publicznym II Rzeczypospolitej Polskiej, „Miscellanea Historico-Iuridica”, t. 14, z. 1/2015.
Megger I., 100 lat temu utworzono województwo tarnopolskie – województwo w liczbach i porównaniach, http://www.lwowiacy.pl/100
Michalska-Bracha L., Działalność społeczna Zjednoczenia Polskich Chrześcijańskich Towarzystw Kobiecych we Lwowie (1913–1939) [w:] Львів: місто – суспільство – культура. Збірник наукових праць, за ред. Аркуші О., Вінниченка О., Мудрого М., Львів 2012, Т. 8.
Нагачевська З., Педагогічна думка і просвітництво в жіночому русі Західної України (друга половина ХІХ ст. – 1939 р.), Івано-Франківськ 2007.
Organizacja wewnętrzna województwa w Tarnopolu, „Dziennik Urzędowy Województwa Tarnopolskiego” 1921, R. 1, nr 1.
Pierwszy Powszechny Spis Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 30 września 1921 roku: mieszkania, ludność, stosunki zawodowe: województwo tarnopolskie, Warszawa 1927.
Руда О., Національно-освітня політика урядів Польщі щодо населення Галичини в 20–30-х роках ХХ століття: реалізація та рецепції, Львів 2019.
Rudnicka M., Struktura demograficzna i społeczno-zawodowa mniejszości ukraińskiej w Polsce, „De Securitate et Defensione, O Bezpieczeństwie i Obronności” 1(1)/2015.
Skoczek D., Struktura narodowo-wyznaniowa Kresów Wschodnich w Drugiej Rzeczypospolitej. Zarys problematyki, Prace Naukowe Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie. Seria: „Zeszyty Historyczne” z. 11/2010.
Skorniewski M., Źródła do dziejów działalności Kół Gospodyń Wiejskich w Gminie Ulhówek w okresie międzywojennym XX Stulecia, „Rocznik Historyczny Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego” nr 34/ 2018.
Stańszyk E., Ludność według płci i wieku na podstawie spisów powszechnych w latach 1921 i 1931, „Wiadomości Statystyczne. The Polish Statistician” nr 8/2009.
Szumiło M., Ukraińcy w Senacie II Rzeczypospolitej (1922–1939) – portret zbiorowy, „Przegląd Sejmowy”, nr 4 (159)/2020.
Włodarkiewicz W., Stan bezpieczeństwa wewnętrznego w województwie tarnopolskim (1 stycznia 1939–31 sierpnia 1939 roku), „Niepodległość i pamięć”, nr 3 (63)/2018.
Wysocki W. J., Organizacja Przysposobienia Wojskowego Kobiet, "Zeszyt Naukowy Muzeum Wojska", 21, 2008.
Zamoyski G., Zmiany podziałów administracyjnych na terenie województw południowych w latach 1918–1939, [w:] Historia – Archiwistyka – Ludzie. Księga pamiątkowa w pięćdziesiątą rocznicę powołania Archiwum Państwowego w Rzeszowie, red. J. Basta, G. Zamoyski, Warszawa–Rzeszów 2000.