poznańskie

WOJEWÓDZTWO POZNAŃSKIE

Anna Nadolska

Obszary aktywności Wielkopolanek

W województwie poznańskim emancypacja kobiet przebiegała znacznie wolniej niż w innych częściach odrodzonego Państwa Polskiego, mieszkanki Wielkopolski chętnie angażowały się jednak w życie społeczne i polityczne regionu i kraju. Przyczyn opóźnienia zmian w podziale ról społecznych przypisanych tradycyjnie kobietom i mężczyznom można upatrywać m.in. w ucisku germanizacyjnym ludności polskiej w pozostającej do 1920 r. pod zaborem pruskim Wielkopolsce. Nie bez znaczenia pozostawał fakt braku wyższej uczelni w Poznaniu, a także przywiązanie społeczeństwa do konserwatywnych wartości i przekonań.

W Prowincji Poznańskiej w czasach Cesarstwa Niemieckiego ludność niemiecka posiadała status grupy dominującej, uprzywilejowanej, a Polacy, choć bardzo liczni, stanowili mniejszość narodową. Obszar ten zamieszkiwali także Żydzi (stanowili niepełna 4% ogółu ludności), w większości zasymilowani z Niemcami. Pod koniec XIX w. w zaborze pruskim za sprawą antypolskiej polityki kanclerza Otto von Bismarcka nasiliła się germanizacja i walka z Kościołem katolickim. W odpowiedzi na zagrożenie wynarodowienia zamieszkujący Prowincję Poznańską Polacy zintensyfikowali działania zmierzające do podtrzymania polskiej świadomości narodowej oraz obrony religii katolickiej, zakładali stowarzyszenia zawodowe, kościelne i społeczne.

Polki podjęły aktywność patriotyczną najpierw w swoich rodzinach, ucząc dzieci języka i kultury polskiej, wpajając wartości religijne i narodowe oraz pragnienie wskrzeszenia Ojczyzny, ale coraz chętniej pracowały także w sferze publicznej. Silnie lansowany był wówczas model matki Polki, katoliczki, bohaterki, która we własnym ognisku domowym i w gronie rodaków dba o zachowanie tradycyjnych polskich wartości. W zaborze pruskim najwolniej zachodziły przemiany społeczne i ewolucja mentalności. Podobnie jak w całym cesarstwie, wciąż utrzymywał się system patriarchalny, w którym za najważniejszy obszar aktywności kobiety uznawano rodzinę (w myśl zasady „Küche, Kinder, Kirche”, tj. „kuchnia, dzieci, kościół”). Zainteresowanie podjęciem studiów wyższych wśród samych Wielkopolanek było niewielkie, a brak uniwersytetu w Poznaniu nie ułatwiał wyższej edukacji. Jednak na skutek ucisku władz pruskich i zmian społecznych wzrosła liczba Polek pracujących zarobkowo, a od lat 90. XIX w. zwiększał się udział w organizacjach i stowarzyszeniach, głównie kobiecych. Do starszego pokolenia działaczek dołączyły młodsze.

Tzw. ruch kobiecy w zaborze pruskim – w odróżnieniu od tendencji panujących na obszarze pozostałych ziem polskich – miał charakter konserwatywny i narodowy, był powiązany ideologicznie z religią katolicką, a pozbawiony cech ruchu na rzecz praw politycznych kobiet. W praktyce starania kobiet koncentrowały się przede wszystkim na realizacji celów patriotycznych, obrony kultury ojczystej i walki o wolną Polskę. Tak bardzo absorbujące rodaczki z innych dzielnic kwestie równouprawnienia kobiet, emancypacji, walka o prawo do samorealizacji w Wielkopolsce zeszły na plan dalszy. Choć w pewnych aspektach działalności Wielkopolanek – takich jak wspieranie oświaty czy pracy zarobkowej kobiet – można dostrzec także tendencje emancypacyjne. Inicjatywy na rzecz zmiany sytuacji kobiet spotykały się jednak zazwyczaj ze skrajnie krytyczną reakcją poznańskiej opinii publicznej i prasy. Wielkopolanki nie mogły w pełni artykułować swoich poglądów emancypacyjnych, niemniej jednak ich aktywne włączenie się w liczne akcje rozmaitych stowarzyszeń społecznych, zawodowych, kulturalno-oświatowych, kościelnych i narodowych pomogło im wdrożyć się w działalność publiczną i przygotowało do samodzielności, a także obudziło potrzebę samostanowienia. Dzięki aktywności w różnorodnych grupach społecznych Polki wyrabiały w sobie postawy obywatelskie oraz umiejętności zarówno pracy indywidualnej, jak i kolektywnej oraz organizacyjnej. Zresztą działalność oświatową kobiet na przełomie XIX i XX w. w Poznańskiem można traktować jako ruch o znamionach politycznych. Okres poprzedzający I wojnę światową okazał się korzystniejszy dla kobiet w Wielkopolsce. Polki coraz chętniej mówiły o równouprawnieniu i pojawiały się na zjazdach kobiet. Poza tym śledziły odważne poczynania mieszkanek Europy Zachodniej.

Wzory samoogranizowania się Wielkopolanki czerpały głównie z Poznania – stolicy rejencji poznańskiej, serca regionu. Już w 1853 r. w grodzie Przemysła powstało Towarzystwo Pań Miłosierdzia św. Wincentego à Paulo – pierwsza kobieca organizacja na terenie Wielkopolski. Zajmowała się ona wspieraniem najuboższych mieszkańców regionu. Inną organizacją, w której kobiety z Poznańskiego uczyły się prowadzenia działalności oświatowej i społeczno-patriotycznej, a także organizowania ruchu zawodowego kobiet było założone w 1894 r. kulturalne stowarzyszenie kobiece Towarzystwo Przyjaciół Wzajemnego Pouczania się i Opieki nad Dziećmi „Warta”. Jego założycielką była Helena Rzepecka, a wieloletnią przewodniczącą – Aniela Tułodziecka. Była to w istocie pierwsza w Wielkopolsce nowoczesna organizacja kobieca nieposiadająca męskiego patrona. Członkinie „Warty” – pod groźbą kary grzywny lub aresztowania – prowadziły zakazane przez władze zaborcze tajne nauczanie języka ojczystego wśród polskich dzieci. Za działalność patriotyczną dwanaście dni w więzieniu spędziła Tułodziecka, a trzy dni przetrzymywano Janinę Omańkowską (1859–1927) – wielkopolską nauczycielkę, publicystkę i działaczkę społeczną. W pracy stowarzyszenia brała udział także Zofia Sokolnicka. W 1895 r. z inicjatywy m.in. Heleny Rzepeckiej w Poznaniu powołano do życia Towarzystwo Czytelni dla Kobiet, którego celem było upowszechnianie czytelnictwa i promowanie kultury polskiej wśród rodaczek, a także konsolidacja kobiet z Wielkopolski. Bliźniacze stowarzyszenia otwierano w wielu miastach na terenie Prowincji Poznańskiej, m.in. w Bydgoszczy, stolicy rejencji bydgoskiej, w której od 1907 r. działała najliczniejsza Czytelnia dla Kobiet. Jej założycielką była Halina Warmińska (1883–1973), a od 1917 r. czytelnię prowadziła ziemianka, bydgoska literatka i aktywistka kulturalno-narodowa Stefania Tuchołkowa (1874–1924). W 1900 r. w Poznaniu powstało pierwsze żeńskie gniazdo „Sokoła”. Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” nie tylko zachęcało do ćwiczeń gimnastycznych, ale krzewiło także postawy patriotyczne wśród Polaków. Osiem lat później, staraniem m.in. Wincentyny Teskowej, powstało bydgoskie gniazdo „Sokolic”.

Cele zawodowo-samopomocowe i emancypacyjne kobiet przyświecały przynajmniej trzem stowarzyszeniom działającym w Prowincji Poznańskiej. Młode kobiety pragnące zdobyć średnie i wyższe wykształcenie mogły liczyć na wsparcie Towarzystwa Pomocy Naukowej dla Dziewcząt Polskich (od 1871 r.), kobietom czynnym zawodowo wparcia udzielał Związek Towarzystw Kobiet Pracujących (od 1906 r.), a polskim robotnicom – Stowarzyszenie Personelu Żeńskiego w Rzemiośle, Handlu i Przemyśle (od 1903 r.). To ostatnie stowarzyszenie – pierwszy polski związek zawodowy kobiet – założyła i przez wiele lat prowadziła emancypantka Zofia Tułodziecka, właścicielka zakładu krawieckiego i salonu mód.

Na przełomie XIX i XX w. wyraźnie zwiększył się udział kobiet w polskim życiu społecznym i ich zainteresowanie sprawami publicznymi – i to pomimo obowiązującej od 1850 r. pruskiej ustawy o zebraniach, która zakazywała kobietom udziału w organizacjach i demonstracjach politycznych (zakaz ten uchylono dopiero w 1908 r., kiedy weszło w życie rozporządzenie zezwalające kobietom zrzeszanie się w stowarzyszeniach politycznych). Wielkopolanki organizowały wiece gromadzące rodaczki z różnych warstw społecznych w proteście przeciw uciskowi germanizacyjnemu i antypolskim ustawom. Niewątpliwie rozbudzały one świadomość narodową Polek i w pewien sposób wdrażały je do samodzielnej pracy obywatelskiej. Liczny udział kobiet w tego rodzaju zgromadzeniach w wielu miastach Wielkopolski świadczył o ich zainteresowaniu kwestiami publicznymi. Pierwsza tego typu demonstracja odbyła się z inicjatywy „Warty” w Poznaniu w marcu 1899 r. Wiece organizowały Helena Rzepecka oraz Zofia i Aniela Tułodzieckie. Emancypantki siostry Tułodzieckie należały do grona najaktywniejszych działaczek społeczno-patriotycznych w Poznaniu. Zofia (1850–1924) była pionierką ruchu zawodowego kobiet w Wielkopolsce, a Aniela (1853–1932) angażowała się w tajne nauczanie polskich dzieci i dorosłych. W maju 1913 r. młodsza z sióstr reprezentowała poznańskie środowiska kobiece na Zjeździe Kobiet Polskich w Krakowie, na którym wygłosiła referat pt. „Praca społeczna kobiet w Poznaniu”. W maju 1908 r. wiec kobiet na czele z Wincentyną Teskową i Haliną Warmińską zwołano w Bydgoszczy.

W latach poprzedzających wybuch I wojny w odpowiedzi na antypolską politykę pruskiego zaborcy w Wielkopolsce odnotowano także wzmożoną aktywność i wzmocnienie pozycji stronnictwa Narodowej Demokracji. Antyniemieckie i nacjonalistyczne poglądy polskiego ruchu narodowego trafiały wówczas na podatny grunt. W skład tajnej grupy politycznej Ligi Narodowej, powstałej w Poznaniu w 1899 r., weszły dwie kobiety: Helena Rzepecka i Stanisława Niegolewska, żona przyszłego senatora i polityka endeckiego Mariana Kiniorskiego. Udział kobiet w konspiracyjnej wówczas organizacji politycznej świadczył o powolnie dokonującej się zmianie wzorca kulturowego w społeczeństwie wielkopolskim. Rzepecka (1863–1916) była cenioną nauczycielką i właścicielką pensjonatu dla dziewcząt oraz redaktorką „Gońca Wielkopolskiego”, pisarką i publicystką. Prowadziła także imponującą działalność społeczną i niepodległościową. W 1903 r. członkinią Ligi Narodowej została Zofia Sokolnicka. Pochodząca z ziemiańskiej rodziny Sokolnicka (1878–1927) ukończyła poznańską Wyższą Szkołę Żeńską oraz kurs literatury i historii na Uniwersytecie Jagiellońskim (jako wolna słuchaczka). W ramach działalności społecznej zorganizowała m.in. Czytelnię dla Kobiet, stowarzyszenie „Straż”, tajne koła Związku Młodzieży Polskiej „Zet” oraz Towarzystwo Tomasza Zana. Pracowała w „Warcie” i Towarzystwie Gimnastycznym „Sokół”. Zajmowała się także publicystyką.

W okresie I wojny światowej Wielkopolanki kontynuowały działalność społeczną i patriotyczną. W zastępstwie walczących mężczyzn kobiety rozpoczęły pracę zarobkową w nowych wówczas zawodach, m.in. jako konduktorki tramwajowe czy listonoszki. Dla przykładu, w Bydgoszczy po powołaniu na front redaktora „Dziennika Bydgoskiego” Jana Teski, stery w redakcji jedynej w mieście polskiej gazety objęła jego żona, Wincentyna Teskowa (1888–1957) – współzałożycielka i współwłaścicielka przedsięwzięcia wydawniczego. Pomagała jej niezawodna Stefania Tuchołkowa. Mimo pogarszającej się z dnia na dzień sytuacji bytowej mieszkańców Bydgoszczy zdolnym kobietom udało się znacznie zwiększyć liczbę czytelników gazety i spłacić ciążące na „Dzienniku” długi. Z kolei Zofia Sokolnicka, która brała udział w większości inicjatyw politycznych ukierunkowanych na przyłączenie ziem zaboru pruskiego do Polski, w czasie wielkiej wojny pośredniczyła pomiędzy Centralną Agencją Polską w Lozannie a działaczami z zaboru pruskiego (liczne wyjazdy zagraniczne motywowała koniecznością leczenia wzroku, dla bezpieczeństwa wszelkie informacje polityczne zachowywała w pamięci, nie robiła notatek).

W działalność społeczną zaangażowały się także mieszkające w Wielkopolsce Niemki. Pierwotnym impulsem były inicjatywy pomocowe na rzecz niemieckich żołnierzy. W 1914 r. w Bydgoszczy istniało kilkanaście niemieckich stowarzyszeń kobiecych o charakterze dobroczynnym, edukacyjnym i religijnym, w tym m.in. Vaterländischer Frauenverein (Ojczyźniany Związek Kobiet), Verein Frauenwohl (Związek „Dobra Pani”), Frauenturnverein (Kobiece Towarzystwo Gimnastyczne) czy Evangelischen Frauen Missions Verein (Ewangelicki Zawiązek Pań Misyjnych). Przewodniczącymi tychże stowarzyszeń były najczęściej żony pastorów, lekarzy, urzędników miejskich, żona prezydenta, nauczycielki i diakonisy. Najbardziej zasłużoną dla niemieckiego ruchu kobiecego w Wielkopolsce aktywistką była Martha Schnee. W roku wybuchu wielkiej wojny bydgoska Żydówka Hedwig Rusak stanęła na czele Israel Frauen Verein (Żydowskiego Związku Kobiet). W dobie przynależności Wielkopolski do Cesarstwa Niemieckiego i podejmowania walki na rzecz wskrzeszenia Ojczyzny, Polki stroniły od współpracy z członkiniami wymienionych stowarzyszeń (także Żydówkami, którym bliska była kultura niemiecka).

Kolejnym etapem przełamywania barier w partycypacji kobiet w życiu politycznym było powołanie aż dziesięciu kobiet w skład działającej od połowy listopada 1918 r. Polskiej Rady Ludowej na miasto Bydgoszcz i przedmieścia. Wśród członkiń Rady znalazły się m.in. Wincentyna Teskowa i Stefania Tuchołkowa; w bydgoskiej Niemieckiej Radzie Ludowej zasiadała Martha Schnee, a w komisji szkolnej Rady Ludowej miasta Poznania – Zofia Sokolnicka.

Dzięki przyznaniu 28 listopada 1918 r. Polkom czynnych i biernych praw wyborczych (potwierdzonych następnie przez konstytucję marcową w 1921 r.) mogły one wziąć udział w obradach zwołanego w dniach 3–5 grudnia 1918 r. Sejmu Dzielnicowego w Poznaniu i po raz pierwszy oficjalnie, wraz z mężczyznami, decydować o sprawach politycznych. Sejm Dzielnicowy zainicjowali działacze polscy z zaboru pruskiego. Najwięcej delegatów pochodziło z Wielkopolski, ze Śląska, Prus Królewskich, z Niemiec oraz Warmii i Mazur. Reprezentowali oni wszystkie grupy społeczne. Kobiety (m.in. Zofia Sokolnicka i Aniela Tułodziecka z Poznania oraz Janina Omańkowska) stanowiły około 9% delegatów. Sejm powołał do życia Naczelną Radę Ludową z organem roboczym w postaci Komitetu Naczelnej Rady Ludowej w Poznaniu. Stanowiła ona reprezentację polityczną Polaków na ziemiach zaboru pruskiego do chwili przejęcia kontroli nad tymi obszarami przez rząd polski. Idee przyświecające delegatom na Sejm Dzielnicowy wyznaczyły kierunek działań ruchu polskiego na kolejne lata. Za najpilniejsze do uregulowania sprawy uznano wówczas przede wszystkim kwestię przyłączenia do odrodzonego Państwa Polskiego drogą pokojową terenów Wielkopolski, Pomorza i Śląska, ale także sprawę równouprawnienia kobiet. Członkinią poznańskiej Naczelnej Rady Ludowej (w której przewodniczyła Komisji dla Szkolnictwa Średniego Żeńskiego Wydziału Szkolnego NRL) była Zofia Sokolnicka.

Po wybuchu pod koniec grudnia 1918 r. powstania wielkopolskie kobiety z różnych środowisk włączyły się do tzw. działań pomocowych. Udzielały się w służbach sanitarnych i szpitalnych, dbały o aprowizację, prowadziły kuchnie i jadłodajnie dla powstańców, pełniły funkcję łączniczek i gońców, prowadziły punkty rekrutacji ochotników, gromadziły broń i amunicję, przerabiały mundury niemieckie na powstańcze. Były to najczęściej doświadczone aktywistki niepodległościowe jeszcze z czasów zaboru pruskiego, a także I wojny światowej. Pomoc walczącym niosła hrabina Maria Skórzewska z Radziwiłłów (1872–1944), pani na Lubostroniu i Czerniejewie, która od końca XIX w. wspierała materialnie polskie towarzystwa narodowe. Na czele zakonspirowanej komórki zajmującej się rekrutacją mężczyzn do powstania, która zawiązała się przy Polskiej Radzie Ludowej na miasto Bydgoszcz i przedmieścia, stanęły Stefania Tuchołkowa, Wincentyna Teskowa i Apolonia Ziółkowska. Dzięki wysiłkom Polaków i wsparciu rządu francuskiego wielkopolski zryw niepodległościowy zakończył się ostatecznie polskim zwycięstwem.

Na obszarze zdobytym przez powstańców od stycznia 1919 r. rządy przejął Komitet Naczelnej Rady Ludowej. Terytorium posiadało autonomię. Traktat pokojowy z Niemcami z 28 czerwca 1919 r., potwierdzający przyłączenie Wielkopolski i Pomorza do niepodległej Polski, wszedł w życie dopiero w styczniu 1920 r. Województwo poznańskie powstało w sierpniu 1919 r. i do kwietnia 1922 r. władzę sprawowało w nim Ministerstwo byłej Dzielnicy Pruskiej. W 1921 r. obszar województwa wynosił 26 603 km². Miało ono charakter rolniczy i przemysłowy. Największymi ośrodkami miejskimi były Poznań (stolica) i Bydgoszcz, a w dalszej kolejności – Kalisz, Gniezno i Inowrocław. W pierwszych latach II Rzeczypospolitej zanotowano duży odpływ ludności niemieckiej i żydowskiej, a równocześnie napływ Polaków z innych stron kraju. W 1921 r. województwo zamieszkiwały prawie 2 miliony osób, w zdecydowanej większości Polacy, przedstawiciele mniejszości niemieckiej stanowili ok. 16,5% ogółu mieszkańców, była także nieliczna mniejszość żydowska i nieliczni przedstawiciele innych społeczności.

Po przyłączeniu ziem byłego zaboru pruskiego do Rzeczypospolitej rozpoczęła się intensywna repolonizacja i integracja z resztą kraju. W województwie panował tzw. kryzys powojenny, rosła inflacja, co wywoływało protesty przedstawicieli różnych grup zawodowych i społecznych. Od 1919 r. działał Uniwersytet Poznański, na którym kobiety mogły zdobywać wykształcenie na równi z mężczyznami.. Działało coraz więcej polskich stowarzyszeń i organizacji politycznych, społecznych, kulturalnych i charytatywnych. Aktywność społeczną podejmowali także przedstawiciele mniejszości narodowych, szczególnie niemieckiej. W pierwszych latach istnienia województwa poznańskiego przewagę polityczną miał ruch narodowy (endecja) i chrześcijańska demokracja (chadecja). Wśród osób biorących czynny udział w życiu publicznym byli przede wszystkim działacze, którzy kontynuowali pracę społeczną prowadzoną jeszcze od czasów zaboru pruskiego. W tym gronie nie zabrakło także Polek, także tych zasłużonych w obronie polskości i biorących udział w powstaniu wielkopolskim 1918–1919. Niekwestionowanymi liderkami społeczno-politycznymi początku lat 20. XX w. w Bydgoszczy były przyjaciółki Wincentyna Teskowa i Stefania Tuchołkowa – obie związane z ruchem chrześcijańsko-demokratycznym. Pierwsza z działaczek, współwłaścicielka i dyrektorka „Dziennika Bydgoskiego”, lansowała wśród czytelników polskiej gazety poglądy chadeckie. Ponadto ta emancypantka angażowała się w wiele inicjatyw społecznych, w tym także mających na celu zwiększenie udziału kobiet w życiu publicznym i zawodowym. W 1925 r. Teskowa została wybrana do bydgoskiej Rady Miasta, ale przed upływem kadencji zrezygnowała z mandatu. Za swoje liczne zasługi dla Ojczyzny w 1929 r. działaczka otrzymała Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski.

Stefania Tuchołkowa, lokalna działaczka i pisarka, w swojej twórczości literackiej podejmowała problemy historyczno-patriotyczne, regionalne i ludowe. Spod jej pióra wyszły powieści, dramaty, wiersze, ale i teksty publicystyczne. W latach 1920–1921 na łamach „Dziennika Bydgoskiego” Tuchołkowa prowadziła rubrykę pt. „Ruch kobiecy”, w której przybliżała odbiorcom historię dążeń do równouprawnienia kobiet w Europie i Ameryce od starożytności do XX w. Jako przewodnicząca Koła Kobiet Chrześcijańsko-Narodowego Stronnictwa Pracy w swoich artykułach motywowała Polki do czynnego udziału w sferze publicznej, także w polityce. Na początku lat 20. XX w. intensywnie działała na niwie kulturalnej i społeczno-charytatywnej. Sztuki Tuchołkowej wystawiano na deskach bydgoskiego Teatru Miejskiego i na scenach amatorskich. Z powodzeniem kierowała Czytelnią dla Kobiet. Obowiązki publiczne łączyła z życiem rodzinnym. Była żoną i wielodzietną matką.

Już w pierwszej Radzie Miasta Poznania (1919–1921) zasiadały kobiety: Franciszka Drozdowska oraz nauczycielka i aktywistka ruchu narodowego Zofia Swiniarska (obie z ramienia Polskiej Partii Obywatelskiej), a także Anna Selle i Hedwig Priebe (z listy niemieckiej). W trakcie kadencji radnymi zostały także Konstancja Kolska i Helena Menzel. Do następnej poznańskiej Rady Miasta, wybranej demokratycznie w grudniu 1921 r. (kadencja 1921–1925), weszła ponownie Zofia Swinarska (reprezentująca Obywatelski Komitet Wyborczy) oraz Maria Grossmannówna (1880–1958) – doktor nauk medycznych (z obozu narodowego). W wyborach tych wzięło udział ponad 55% uprawnionych do głosowania kobiet. W trakcie kadencji radę zasiliły Joanna Kostecka i Stanisława Spiżewska. Z kolei w bydgoskiej Radzie Miejskiej (kadencja 1921–1925) pracowały cztery kobiety z różnych grup społecznych i narodowości. W tymże gronie polityczek debiutantek z miasta nad Brdą wraz z literatką i wytrawną działaczką społeczno-kulturalną i niepodległościową Stefanią Tuchołkową (reprezentantka chadecji), znalazły się Teresa Noak (komunistka, robotnica), Ida Majewski (Niemka, żona kupca) oraz Clara Rittler (Żydówka, właścicielka domu).

Zamieszkujące województwo Niemki również się zaktywizowały – w roli strażniczek niemieckiej tożsamości narodowej. W funkcjonującym w latach 1921–1923 Deutschtumsbund (DtB), naczelnej organizacji polityczno-społecznej mniejszości niemieckiej, udzielała się Martha Schnee (1863–1939), czołowa niemiecka działaczka z Bydgoszczy. Schnee po ukończeniu Ewangelickiego Seminarium Nauczycielskiego w Bydgoszczy na przełomie XIX i XX w. założyła prywatną szkołę dla dzieci. W okresie międzywojennym była właścicielką przedszkola. Bydgoska pedagożka była aktywna w wielu niemieckich organizacjach społecznych, charytatywnych, kobiecych i politycznych.

Po likwidacji Ministerstwa byłej Dzielnicy Pruskiej województwa zachodnie podporządkowano Ministerstwu Spraw Wewnętrznych w Warszawie i nastąpił koniec autonomii tego obszaru. W sierpniu 1922 r. w ramach kursu dla mówców politycznych, zorganizowanego przez ChNSP, Stefania Tuchołkowa wygłosiła ambitny referat pt. „Kobieta i polityka”. Literatka i radna miejska apelowała do kobiet o aktywny udział w nadchodzących wyborach parlamentarnych, aby zapewnić kobietom należytą reprezentację w przyszłym Sejmie. Nawoływała, by kobiety „świadome swoich praw i obowiązków, w chwili wyborów spełniły swą powinność w myśl haseł chrześcijańskich i narodowych dla dobra umiłowanej Rzeczypospolitej”. Sama kandydowała do Sejmu z listy Chrześcijańskiego Związku Jedności Narodowej, mandatu jednak nie uzyskała.

Z województwa poznańskiego w elitarnym gronie pierwszych posłanek II Rzeczypospolitej znalazła się Zofia Sokolnicka – niekwestionowana liderka w życiu politycznym Wielkopolski i kraju, działaczka endecka. Pracowała jako poznańska emisariuszka, utrzymując łączność z Romanem Dmowskim i Komitetem Narodowym Polskim w Paryżu, występowała także w roli ekspertki KNP i członka polskiej delegacji na paryską konferencję pokojową w 1919 r. Była współzałożycielką Narodowej Organizacji Kobiet (1919). W czasie wojny polsko-bolszewickiej w Poznaniu i Warszawie stworzyła Narodową Służbę Kobiet. W Sejmie Ustawodawczym (1919–1922) Zofia Sokolnicka (z ramienia Narodowej Demokracji), dysponująca już sporym doświadczeniem politycznym zdobytym w czasach zaborów, działała w Komisji Opieki Społecznej i Inwalidzkiej oraz Komisji Oświatowej. Po wyborach w 1922 r. była jedyną posłanką z województwa poznańskiego (wybraną w okręgu Poznań). W Sejmie I kadencji (1922–1927) należała do Związku Ludowo-Narodowego i pracowała w komisjach: administracyjnej, oświatowej i emigracyjnej. Była niezwykle pracowitą posłanką, wielokrotnie zabierała głos z debatach, składała liczne interpelacje i wnioski, opracowywała projekty ustaw. Nigdy nie założyła rodziny.

Swój potencjał, doświadczenia i zdolności zdobyte przez Wielkopolanki na przełomie XIX i XX w. spożytkowały one w czasie I wojny światowej oraz powstania wielkopolskiego 1918/1919, a następnie w działalności społeczno-politycznej w pierwszych latach istnienia II Rzeczypospolitej. Również przedstawicielki mniejszości bazowały na wcześniej wypracowanym modelu działania, dostosowanym do nowych warunków. Okres poprzedzający powołanie województwa poznańskiego stał się swoistą kuźnią kobiecych talentów organizacyjno-politycznych. Choć w czasach zaboru pruskiego Wielkopolanki, zrzeszając się w organizacjach i stowarzyszeniach kobiecych, podejmowały głównie działalność społeczno-patriotyczną, nastawioną na obronę polskich wartości narodowych i religijnych, potrafiły jednak wdrażać w życie także postulaty emancypacyjne. Zaangażowanie, ogromny upór i chęć bycia sobą liderek społeczno-politycznych zdecydowanie przyspieszyły proces przemian społecznych i obyczajowych w Poznańskiem. Ich postawa i dorobek wpłynęły na ewolucję tradycyjnego modelu podziału ról społecznych w Wielkopolsce. Kobiety te torowały drogę swoim następczyniom, które pragnęły brać pełny udział w życiu publicznym, zarówno na szczeblu lokalnym, jak i ogólnopolskim.

 

Bibliografia

Abram M., Aktywizacja polityczna kobiet polskich na przełomie XIX i XX wieku, [w:] Humanistyka i płeć, t. III: Publiczna przestrzeń kobiet: obrazy dawne i nowe, red. Pakszys E., Heller W., Poznań 1999.

Barłóg Anna, Udział kobiet w Powstaniu Wielkopolskim 1918/1919 (ze szczególnym uwzględnieniem wkładu ziemianek i mieszkanek wsi), w: Zwycięskie powstanie 1918/1919, Materiały z konferencji popularnonaukowej zorganizowanej w dniu 24 października 2008 r., Katalog wystawy czasowej 24 października 2008 r. – 8 marca 2009 r., Szreniawa 2008.

Baszko A., Organizowanie się kobiet polskich w Poznańskiem na przełomie XIX i XX wieku, [w:] Działaczki społeczne, feministki, obywatelki… Samoorganizowanie się kobiet na ziemiach polskich do 1918 roku (na tle porównawczym), red. Janiak-Jasińska A., Sierakowska K., Szwarc A., Warszawa 2008.

Bryłka A., Jóźwik K., Głos kobiet w 100. rocznicę przyznania praw wyborczych Polkom, Fundacja Piastowska, Warszawa 2018.

Czubiński Antoni, Wielkopolska w latach 1918-1939, Poznań 2000.

Gawryszewski Andrzej, Ludność Polski w XX wieku, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania im. Stanisława Leszczyckiego PAN, Warszawa 2005.

Gomolec Ludwik, Aniela (1853-1932) i Zofia (1850-1924) Tułodzieckie, [w:] Wielkopolanie XIX wieku, t. 2, red. Jakóbczyk W., Poznań 1969.

Jaworski Rudolf, Kilka refleksji nad dziejami Wielkopolanek w XIX i na początku XX wieku, [w:] Kobieta i społeczeństwo na ziemiach polskich w XIX wieku, red. Żarnowska A., Szwarc A., Warszawa 1990.

Jeleniewski M. K., Bydgoskie wybory 1920-1939, Bydgoszcz 1994.

Kolektyw Aleje Bibianny, Poznań emancypantek, [w:] Szlaki Kobiet. Przewodniczka po Polsce emancypantek, Kraków 2015.

Kondracka M., Aktywność parlamentarna posłanek i senatorek Rzeczypospolitej Polskiej w latach 1919-1927, [w:] Działaczki społeczne, feministki, obywatelki… Samoorganizowanie się kobiet na ziemiach polskich do 1918 roku (na tle porównawczym), t. II, red. Janiak-Jasińska A., Sierakowska K., Szwarc A., Warszawa 2009.

Kondracka Mariola, Posłanki i senatorki II Rzeczypospolitej, Warszawa 2017.

Kozłowski Jerzy, Wielkopolska pod zaborem pruskim w latach 1815-1918, Poznań 2004.

Kutta Janusz, Teska Wincentyna Michalina z domu Winiewicz, [w:] Błażejewski St., Kutta J., Romaniuk M., Bydgoski Słownik Biograficzny, t. I, praca zbiorowa red. Kutta J., Bydgoszcz 1994.

Łysko M., Udział kobiet w życiu publicznym II Rzeczypospolitej Polskiej, „Miscellanea Historico-Iuridica”, t. XIV z 2015.

Maj E., Wzorce aktywności kobiet w Narodowej Demokracji (1893-1939), [w:] Drogi kobiet do polityki (na przestrzeni XVIII-XXI wieku), red. Kulak T., Dajnowicz M., Wrocław 2016.

Matelski D., Mniejszość niemiecka w Wielkopolsce w latach 1919-1939, Poznań 1997.

Mysiakowska-Muszyńska J., „W imię Boga i Ojczyzny!”. Działalność społeczno-polityczna Narodowej Organizacji Kobiet 1919-1939 – wybrane zagadnienia, „Dzieje Najnowsze”, r. XLVII, 2015, 3.

Nadolska A., „Konspiracja w spódnicy”. Bydgoszczanki w wielkopolskim zrywie niepodległościowym 1918/1919, „Kronika Bydgoska”, t. XXXVIII, 2017.

Nadolska A., Nasze „strażniczki polskości”. Aktywność patriotyczna kobiet w Bydgoszczy pod koniec okresu pruskiego, „Tabularium Historiae”, t. VIII, Bydgoszcz 2020.

Nadolska A., Radne miejskie w międzywojennej Bydgoszczy, „Kalendarz Bydgoski”, r. 50, L, 2017.

Nadolska A., Wincentyna Teskowa (1888-1957), Instytut Pamięci Narodowej Delegatura w Bydgoszczy, Bydgoszcz 2022.

Nadolska A., Ziemianka w służbie Bydgoszczy. Kulturalna, społeczna i narodowa działalność Stefanii Tuchołkowej na początku XX wieku, „Kronika Bydgoska” t. XXXIX, 2018.

Podkowski M., Udział kobiet w parlamencie Drugiej Rzeczypospolitej, [w:] Pozycja prawna kobiet w dziejach, red. Rogowski St., Kolonia Limited 2010.

Rezler M., Powstanie Wielkopolskie 1918-1919. Spojrzenie po 90 latach, Poznań 2008.

Romaniuk M., Schnee Lina Ottilie Martha, [w:] Błażejewski St., Kutta J., Romaniuk M., Bydgoski Słownik Biograficzny, t. 2, praca zbiorowa, red. Kutta J., Bydgoszcz 1995.

Ryfowa A., Działalność Sokoła Polskiego w zaborze pruskim i wśród wychodźstwa w Niemczech (1884-1914), Warszawa, Poznań 1976.

Skupień A., Ludność żydowska w województwie poznańskim w latach 1919-1938, Poznań 2007.

Stegmann N., Wielkopolskie wzorce kobiecej aktywności społecznej w życiu codziennym kobiet na przełomie XIX i XX wieku, [w:] Kobieta i kultura życia codziennego wiek XIX i XX, red. Żarnowska A., Szwarc A., t. V, Warszawa 1997.

Wapiński R., Kobiety i życie publiczne – przemiany pokoleniowe, [w:] Równe prawa i nierówne szanse. Kobiety w Polsce międzywojennej, zbiór studiów red. Żarnowska A., Szwarc A., Warszawa 2000.

Wojcieszyk E., Działalność Rady Miejskiej Miasta Poznania w latach 1919–1939 i losy poznańskich radnych, Poznań 2011.

Wyder G., Działalność edukacyjna kobiet-Polek w Wielkim Księstwie Poznańskim w Drugiej połowie XIX wieku jako czynnik kształtowania świadomości narodowej, „Rocznik Lubuski”, t. 35, cz. 1, 2009.

Wyder Grażyna, Towarzystwo Pomocy Naukowej dla dziewcząt polskich w Wielkim Księstwie Poznańskim w latach 1871-1918, [w:] Działaczki społeczne, feministki, obywatelki… Samoorganizowanie się kobiet na ziemiach polskich do 1918 roku (na tle porównawczym), red. Janiak-Jasińska A., Sierakowska K., Szwarc A., Warszawa 2008.

Wyder G., Wielkopolskie działaczki w ruchu narodowo-demokratycznym na terenie Poznańskiego na przełomie XIX i XX wieku. Szkic do działalności politycznej kobiet, „Czasopismo Naukowe Instytutu Studiów Kobiecych”, 1 (2) 2017.

Wyder G., Z dziejów walki o tożsamość narodową – tajne stowarzyszenie kobiet „Warta”, [w:] Polacy – Niemcy – Pogranicze. Studia historyczne, red. Wyder G., Nodzyński T., Uniwersytet Zielonogórski, Zielona Góra 2006.

Wysocka A., Bydgoszczanki wychodzą z domów na ulice, którym patronują królowe. Przyczynek do badań nad stowarzyszeniami kobiecymi w mieście od II połowy XIX w. do wybuchu I wojny światowej, „Kronika Bydgoska”, t. XL (2019), Bydgoszcz 2019.

Czogała J., Janina Omańkowska, Kobiety w Sejmie Śląskim – Janina Omańkowska, http://utw.us.edu.pl/aktualnosc/kobiety-w-sejmie-slaskim-janina-omankowska.

Dworecki Z., Polski Sejm Dzielnicowy w Poznaniu w grudniu 1918 roku, www.wtk.poznan.pl/old/sd/sejm.html.

Parlamentarzystki Drugiej Rzeczypospolitej, https://archive.ph/19970410004821/http://kronika.sejm.gov.pl/kronika/an-110.htm.

Spis delegatów wszystkich dzielnic zaboru pruskiego wybranych na Polski Sejm Dzielnicowy do Poznania, http://www.wtk.poznan.pl/old/sd/lista.html.

Szostak V., Kongres Kobiet przypomni Panny Tułodzieckie. „Wołają na nas rozczochrane feministki”. Sto lat temu organizowały pierwsze wiece kobiet w Poznaniu, wyborcza.pl Poznań, https://poznan.wyborcza.pl/poznan/7,105531,22338105,kongres-kobiet-przypomni-panny-tulodzieckie-rozczochrane-feministki.html?disableRedirects=true.