nowogródzkie

WOJEWÓDZTWO NOWOGRÓDZKIE

Piotr Cichoracki

Działalność społeczna i polityczna kobiet na Nowogródczyźnie w latach 1908–1922

Województwo nowogródzkie II Rzeczypospolitej zostało utworzone 4 lutego 1921 r. Jego powierzchnia liczyła 22 699 km², co stanowiło ok. 6% całego obszaru państwa. Według danych zebranych w ramach spisu powszechnego w 1921 r. Nowogródczyznę zamieszkiwało ok. 823 tys. ludzi. Najliczniejsze grupy narodowościowe stanowili Polacy (54%), Białorusini (38%) i Żydzi (7%), jednak proporcje te nie pokrywały się z odsetkiem wyznawców prawosławia (51%) i katolicyzmu (39%). Dominowała ludność wiejska, stanowiąca około 90% całości populacji województwa, przy czym w tej grupie większość stanowili Białorusini. Odsetek robotników przemysłowych był najmniejszy w kraju i wynosił zaledwie ok. 0,5% ludności województwa nowogródzkiego.

W 1921 r. kobiety stanowiły 52% mieszkańców województwa, ich przewaga nad męską częścią populacji wynosiła ponad 30 tys. osób, a różnica pomiędzy grupą katoliczek i prawosławnych była minimalna (odpowiednio 51,7% oraz 52,1%). Podobnie w wypadku rozróżnienia miejsca zamieszkania: 51,9% na obszarach wiejskich i 52,4% – miejskich. Grupa kobiet cechowała się niższym stopniem alfabetyzacji – niespełna 30%, podczas gdy w wypadku mężczyzn – niemal 44%. Wykształceniem średnim legitymowało się ok. 5,5 tys. mieszkanek województwa, a więc około 1,3% wszystkich osób płci żeńskiej. Wykształcenie wyższe posiadało zaledwie 190 kobiet. Na grupę z wykształceniem średnim składało się ponad 44% katoliczek (zapewne najczęściej Polek) i 20% prawosławnych, a także niemal 35% żydówek. Wśród absolwentek szkół wyższych dominowały katoliczki (stanowiły niemal 54%, kobiety wyznania mojżeszowego – 25%, a prawosławne 19%). Ponadto dość duża liczba kobiet pobierała edukację domową (zróżnicowaną pod względem poziomu), co zadeklarowało podczas spisu w 1921 r. przeszło 15% kobiecej populacji Nowogródczyzny.

Województwo nowogródzkie było szczególnym tworem na tle pozostałych jednostek administracyjnych II Rzeczypospolitej. Specyfika ta wynikała przede wszystkim z uwarunkowań historycznych: obszary należące od 1921 r. do województwa nowogródzkiego nigdy w przeszłości nie stanowiły administracyjnie wyodrębnionego terytorium. Biorąc pod uwagę okres porozbiorowy, a więc funkcjonowanie tych ziem w ramach Imperium Rosyjskiego po II rozbiorze (1793 r.), ziemie te wchodziły w skład aż trzech guberni. Zachodni fragment – powiat słonimski – do 1918 r. należał do guberni grodzieńskiej. Terytorium stanowiące północny pas międzywojennej Nowogródczyzny, a więc dawny rosyjski powiat lidzki oraz południowa część oszmiańskiego, wchodziło w skład guberni wileńskiej, a pozostała część, wraz z Nowogródkiem – przyszłą stolicą województwa, znajdowała się w obrębie rosyjskiej guberni mińskiej. Po zajęciu tego obszaru przez Wojsko Polskie wiosną i latem 1919 r. nadal nie myślano o tych terenach w kategoriach jednej całości. W ramach tymczasowej polskiej administracji cywilnej (Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich) tereny te w latach 1919–1920 ponownie znalazły się w obrębie trzech jednostek administracyjnych wyższego rzędu, choć nie utrzymano wówczas analogicznego do rosyjskiego podziału administracyjnego. W obrębie okręgu wileńskiego ZCZW znalazły się powiaty: lidzki i nowogródzki, do okręgu brzeskiego włączono powiaty słonimski i baranowicki, przyszłe wschodnie skrawki Nowogródczyzny stanowiły zaś zachodnie peryferie okręgu mińskiego. Oznaczało to, że każda z zasadniczych części przyszłego województwa była do momentu jego powołania peryferią oddaloną od swego wcześniejszego centrum administracyjnego, a co za tym idzie – także kulturalnego i cywilizacyjnego. Nie traktowano tego obszaru jako zwartego terytorium także pod względem szeroko rozumianej infrastruktury. Najbardziej spektakularnym tego świadectwem wydaje się wybór na stolicę województwa Nowogródka – najmniejszego z miast wojewódzkich II Rzeczypospolitej i jedynego nieposiadającego bezpośredniego dostępu do kolei normalnotorowej (wąskotorowy łącznik do Nowojelni powstał w czasie okupacji niemieckiej w 1916 r.). Nawet w obrębie województwa był to dopiero czwarty pod względem liczby ludności ośrodek miejski – w 1921 r. Nowogródek bowiem liczył nieco ponad 6 tys. mieszkańców i wyprzedzały go Baranowicze, Lida i Stolin. O wyborze Nowogródka na stolicę województwa zadecydowało, jak się wydaje, jego centralne położenie w obrębie nowo utworzonej jednostki administracyjnej, co jednak nie przekładało się na zastany układ szlaków drogowych. Zapewne rolę odgrywała także tradycja historyczna, mocno wiążąca miasto i jego okolice z polską kulturą, zwłaszcza za sprawą twórczości Adama Mickiewicza.

Z pozostawaniem terenów Nowogródczyzny do 1921 r. w różnych jednostkach administracyjnych wyższego rzędu wiązał się fakt, że na tym obszarze bardzo słabo rozwinięte było szkolnictwo żeńskie. Do 1914 r. takie placówki funkcjonowały tylko w Słonimie i Nowogródku, przy czym ta druga została powołana dopiero w 1908 r. na bazie prywatnej dwuklasowej szkoły początkowej, w której połowę uczennic stanowiły dziewczęta żydowskie, a połowę Białorusinki pochodzące ze wsi.

Ze względu na strukturę społeczną i narodowościową Nowogródczyzny aktywność społeczna kobiet do 1914 r. koncentrowała się w obrębie warstwy ziemiańskiej, która miała na tych terenach zdecydowania polski charakter. Dane pochodzące z 1921 r. wskazują, że wówczas w polskim posiadaniu znajdowało się około 87% majątków ziemskich. Nawet jeśli uwzględni się zmiany demograficzne wywołane I wojną światową i prawdopodobny odpływ po 1917 r. pewnej części niepolskich właścicieli, przewaga elementu polskiego nie ulega wątpliwości.

Kluczową sferą kobiecej aktywności była oświata. Do wybuchu I wojny światowej polskie szkolnictwo na tzw. ziemiach zabranych (obszar zaboru rosyjskiego poza granicami Królestwa Kongresowego) było pozbawione możliwości legalnego działania. Ziemianki decydujące się na podjęcie aktywności edukacyjnej działały więc indywidualnie. Mimo to zmiany, jakie zaszły w Imperium Rosyjskim w okresie rewolucji 1905 r., umożliwiły prowadzenie nieoficjalnej, ale w praktyce zorganizowanej działalności oświatowej. Czołową rolę odegrała w tych latach Maria Wierzbowska, właścicielka majątku Feliksowo w powiecie nowogródzkim. Od 1905 r. kierowała ona niezarejestrowaną polską szkołą w Nowogródku, która była utrzymywana z datków mieszkańców. Kiedy w 1912 r. placówka została zamknięta wskutek decyzji gubernatora mińskiego, Marii Wierzbowskiej udało się zorganizować inne miejsce nauki kroju i szycia, gdzie nieoficjalnie uczono języka polskiego. Trudno określić skalę zaangażowania ziemianek – choć zdobyte wcześniej wykształcenie pozwalało im prowadzić rozmaite zajęcia, to programy nauczania zarówno młodzieży wiejskiej, jak i dorosłych musiały być bardzo zróżnicowane. I tak na przykład Maria Karpowicz – żona Karola Karpowicza, właściciela majątku Czombrów w powiecie nowogródzkim – uczyła polskiego, rosyjskiego, niemieckiego, matematyki i geografii. Zresztą fakt nauczania ludności wiejskiej akurat w jej przypadku został potwierdzony oświadczeniem wystawionym w marcu 1941 r. przez mieszkańców okolicznych wsi, zapewne w intencji uchronienia właścicieli majątku przed sowieckimi represjami. Ziemianki tradycyjnie angażowały się także w prowadzenie działalności kulturalnej, np. organizując amatorskie przedstawienia teatralne czy koncerty. Działalność oświatową i kulturalną można uznać za typowe dla przedstawicielek ziemiaństwa. Inny charakter miało natomiast zaangażowanie Wandy Kiersnowskiej w akcję na rzecz ratowania pozostałości zamku nowogródzkiego, którego jedna ze ścian zawaliła się w listopadzie 1906 r. Kiersnowska była współinicjatorką nie tylko zbiórki środków na ten cel, ale także prac remontowych mających na celu powstrzymanie dalszej degradacji obiektu.

Do 1915 r. trudno mówić o znaczącej społecznej aktywności kobiet z innych grup społecznych. W wypadku opisywanego tu obszaru brak alternatywy dla działalności ziemianek w postaci pojawienia się wybitniejszych przedstawicielek nielegalnych organizacji radykalnej lewicy. Taka działalność kobiet zdarzała się do wybuchu rewolucji rosyjskiej w innych guberniach utworzonych na Białorusi, ale niewielka rola ośrodków miejskich na Nowogródczyźnie właściwie wykluczała tego rodzaju aktywność na tym obszarze. Jedynie w największych ośrodkach miejskich, których znaczenie wykraczało poza granice guberni, takich jak Mińsk, mogły pojawić się pierwsze symptomy ogólnorosyjskiego ruchu na rzecz równouprawnienia kobiet. Ze względów ekonomicznych pewien potencjał miała tu społeczność żydowska – kobiety żydowskie odgrywały bowiem znaczną rolę w handlu, np. w Słonimie stanowiły one ponad 50% właścicieli zakładów przemysłowych i handlowych zarejestrowanych w celach podatkowych.

Okres wstrząsów, jakie przeżyło Imperium Rosyjskie, a następnie ziemie niegdyś wchodzące w jego skład, odbił się mocno na losach Nowogródczyzny. W latach 1915–1917 większa część tych ziem pozostawała po niemieckiej stronie linii frontu niemiecko-rosyjskiego. Na przełomie 1918/1919 r. kontrolę nad całością tego terytorium przejęli na kilka miesięcy bolszewicy. Na czas okupacji niemieckiej przypadła intensyfikacja działalności oświatowej wszystkich nierosyjskich grup mieszkańców. Dotyczyło to również społeczności polskiej, która mocno zaangażowała się w rozbudowę szkolnictwa w języku ojczystym. Beneficjentem nowej sytuacji stało się również szkolnictwo żeńskie. Przykładem nowej formy kobiecego zaangażowania była aktywność zakonna – w Słonimie prywatną szkołę dla dziewcząt prowadziły miejscowe siostry. Kobiety ze sfery ziemiańskiej w trakcie okupacji niemieckiej powołały własną organizację, która miała kilka kół lokalnych we wschodniej części Nowogródczyzny. Jej członkinie zaangażowały się przede wszystkim w przedsięwzięcia oświatowe: prowadzenie stacji naukowo-rolniczej, placówek kształcących młodzież wiejską w kierunku konkretnych profesji związanych z wiejskim rzemiosłem, a także kształcenie nauczycielek ludowych. Spośród zaangażowanych społecznie ziemianek warto wspomnieć choćby Olimpię Woyniłłowcz, z domu Uzłowską, żonę nieformalnego lidera polskiego ziemiaństwa guberni mińskiej Edwarda Woyniłłowcza, oraz Amelię Czarnocką.

W trakcie wojny polsko-bolszewickiej na uwagę zasługuje szczególnie okres od wiosny 1919 r. do lata 1920 r., kiedy Nowogródczyzna znalazła się pod kontrolą Wojska Polskiego. Moment to o tyle istotny, że podjęto wówczas próbę uregulowania różnych sfer życia społecznego, ważnych nie tylko z punktu widzenia wąsko rozumianych potrzeb wojennych, ale nade wszystko związanych z wieloma innymi aspektami funkcjonowania ludności cywilnej. Powstała wówczas cała sieć polskich struktur kobiecych, tak zwanych kół Polek gęsto pokrywających tereny całej Nowogródczyzny. Do kół należały nie tylko przedstawicielki miejscowych polskich elit, ale i przedstawicielki innych warstw społecznych – na przykład w Słonimie przewodniczącą koła została kierowniczka miejscowej polskiej księgarni. Zrzeszone w nich kobiety zaangażowały się w działania wspierające zaplecze frontu wschodniego. Powszechna wówczas była kobieca aktywność na rzecz wojskowej służby zdrowia. Kobiety nie tylko wchodziły w skład niższego personelu, ale niekiedy także kierowały szpitalami polowymi. Słonimskie Koło Polek wiosną 1919 r. zorganizowało pralnie pracujące na rzecz wojska, jego nowogródzki odpowiednik podjął się naprawy żołnierskiej bielizny. Nie zawsze udawało się jednak nawiązać efektywną współpracę z lokalnymi władzami wojskowymi, odmawiającymi wsparcia kobiecych inicjatyw. Jak wynika z materiałów Straży Kresowej, działalność kulturalna prowadzona przez koła Polek nie ograniczała się do oferty w języku polskim. W powiecie słonimskim wiosną 1919 r. na jednej z takich imprez miały miejsce deklamacje po białorusku, a w skład koła wchodziły także mieszkanki wyznania prawosławnego (jednocześnie uważające się za Polki). Tradycyjnie w gestii kobiet pozostawała w dużej mierze działalność charytatywna. Potrzeby w tym względzie były bardzo duże, skala wojennych zniszczeń była bowiem na Nowogródczyźnie znacząca. Odrębne kobiece struktury o analogicznym charakterze powoływały również miejscowe społeczności żydowskie.

Dzięki temu, że tereny późniejszego województwa nowogródzkiego weszły w skład Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich, zaistniała możliwość funkcjonowania polskich organizacji społecznych, m.in. Polskiej Macierzy Szkolnej, w której kobiety odgrywały wiodącą rolę. Wiosną 1920 r. terenie powiatu słonimskiego kobiety znalazły się w zarządach czterech komórek PMS (na pięć istniejących). Rozbudowa polskiego szkolnictwa wymagała jednak sprowadzenia zawodowych nauczycieli z zewnątrz. Warunki wojenne i cień, jaki na relacje społeczne i narodowościowe rzucały wydarzenia rewolucji, wymagały od nauczycielek wiele hartu ducha. Bywało, że to właśnie kobiety jako jedyne trwały na placówkach oświatowych. Taka sytuacja miała miejsce w Słonimie wiosną 1919 r. w szkole funkcjonującej pod egidą PMS, prowadzonej przez „panienkę posiadającą wykształcenie gimnazjalne, [podczas gdy] reszta nauczycielstwa uciekła” (jak poinformowano w Raporcie instruktora Straży Kresowej ze Słonima z maja 1919 r.). To ze strony kobiet wychodziły inicjatywy powoływania nowych placówek, a żeńskie kierownictwo szkół było zapewne zjawiskiem nierzadkim. Jedną z częstych form oświaty pozaszkolnej były koła młodzieży wiejskiej, których powołanie kobiety inicjowały i którymi współkierowały, także na szczeblu zarządów okręgowych. Należy przy tym uwzględnić, że ówczesne warunki pracy nauczycielek były uznawane za „bardzo ciężkie” (jak wskazano w raporcie kierownika Straży Kresowej na powiat lidzki z maja 1919 r.).

W nowych realiach politycznych po zajęciu Nowogródczyzny przez Wojsko Polskie ponownie istotną rolę odgrywały ziemianki, nieprzerwanie podtrzymujące działalność oświatową i kulturalną. Przy czym działalność ta nie ograniczała się do upowszechniania edukacji elementarnej. Pracowały one na rzecz podniesienia oświaty rolnej, organizując np. dla włościan wycieczki do zachodnich części kraju. Takie przedsięwzięcia miały również cel agitacyjny – wytworzenie mocniejszej więzi ludności wiejskiej z państwem polskim. Nie ulega jednak wątpliwości, że doświadczenie rewolucji rosyjskiej także tu musiało negatywnie odbić się na relacji wsi i dworu. Aktywność oświatowo-kulturalna ziemianek w latach 1919–1920 niekiedy napotykała niechęć ludności chłopskiej, w dużej części prawosławnej i białoruskiej, traktującej polską obecność jako formę okupacji pozbawiającej jej zdobyczy społecznego i politycznego przewrotu, jaki dokonał się pod rządami bolszewików. Niekiedy niechęć przyjmowała formę bojkotu takich inicjatyw jak np. amatorskie przedstawienia. W literaturze można napotkać ślady angażowania się przedstawicielek sfery ziemiańskiej w przedsięwzięcia z pogranicza aktywności dobroczynnej i handlowej. Wiosną 1920 r. Maria Karpowicz z Czombrowa planowała uruchomienie suszarni ziół leczniczych. Wcześniej, latem 1919 r., stanęła na czele spółdzielni wiejskiej.

Wydaje się, że wśród wyróżniających się działaczy rewolucyjnych w okresie 1917–1920 nie było raczej postaw sprzeciwu wobec polskiego panowania, a jeśli nawet zdarzały jakieś incydenty, stanowiły one bardzo nieliczne przypadki. W materiałach polskiej proweniencji wspomina się o bolszewickiej agitacji prowadzonej przez bliżej nieokreślone Żydówki, wykorzystujące w tym celu działalność oświatową. Wśród ziemianek można wskazać i takie, które aktywnie angażowały się na rzecz ruchu białoruskiego, zapewne na tle własnych sympatii lokalnych (Janina Popławska i Helena Iwanowska z powiatu lidzkiego).

Zawarty w październiku 1920 r. rozejm polsko-sowiecki, a zwłaszcza pokój ryski, podpisany w marcu 1921 r., stworzył szanse na stabilizację sytuacji mieszkańców Nowogródczyzny. Znalezienie się tych terenów w granicach II Rzeczypospolitej oznaczało włączenie tego obszaru w system polityczny państwa. Decydującym wydarzeniem były wybory do parlamentu I kadencji, przeprowadzone jesienią 1922 r.

W pierwszych miesiącach po zakończeniu działań wojennych aktywność kobiet na Nowogródczyźnie koncentrowała się zwłaszcza na działalności pomocowej i charytatywnej. Skala wojennych spustoszeń okazała się bowiem bardzo poważna. Ocenia się, że destrukcji uległo około 20% budynków, a liczba ludności zmniejszyła się – przede wszystkim w wyniku rosyjskiej ewakuacji latem 1915 r. – aż o 35%. Funkcjonujące wówczas towarzystwa dobroczynności, rady opiekuńcze czy komitety opieki nad dziećmi miały w swoich zarządach znaczny odsetek kobiet. W Baranowiczach, gdzie kanalizowany był ruch repatriantów powracających z Rosji, ziemianki organizowały szeroko zakrojone akcje pomocowe. Najbardziej spektakularnym przedsięwzięciem oświatowym, jakie zaistniało dzięki kobiecej inicjatywie, było powołanie w marcu 1922 r. przez Janinę Umiastowską fundacji celem wsparcia wileńskiego Uniwersytetu Stefana Batorego. Jako pierwotne uposażenie Umiastowska wskazała majątek Żemłosław (znajdujący się w powiecie lidzkim). W narodową działalność kulturalną włączyły się Białorusinki. Przedstawicielki młodego pokolenia zyskały oparcie w kilku białoruskich gimnazjach funkcjonujących na początku lat 20. w województwie nowogródzkim (w Nowogródku, Nieświeżu i Radoszkowicach). W 1922 r. na wsi powstały pierwsze koła gospodyń wiejskich.

Kampania wyborcza do Sejmu i Senatu z 1922 r. stanowiła najważniejszy wątek życia politycznego na Nowogródczyźnie w okresie pierwszych kilkunastu miesięcy istnienia województwa. Jego terytorium zostało podzielone na dwa okręgi wyborcze: nr 61 (Nowogródek) oraz nr 62 (Lida), przy czym ten drugi obejmował również południowo-wschodnią część województwa wileńskiego. W wyborach do Senatu okręgi stanowiły poszczególne województwa. W okręgu nowogródzkim obsadzano trzy mandaty. Kobiety były w całym regionie północno-wschodnim państwa zachęcane do udziału w wyborach poprzez głosowanie, choć w czasie kampanii przekonywano je, że zapewniono im równouprawnienie. Jednocześnie nie sposób stwierdzić, że postulaty związane z życiem kobiet odgrywały w kampanii istotną rolę. Zresztą kampania była w ogóle możliwe w wypadku polskich środowisk przede wszystkim dzięki zaangażowaniu się w działania na Nowogródczyźnie partii i organizacji politycznych działających wcześniej w innych częściach kraju. Struktury nominalnie związane z ruchem kobiecym były w województwie nowogródzkim najpewniej reprezentowane stosunkowo słabo. Można uchwycić ślad aktywności endeckiej Narodowej Organizacji Kobiet. Promieniowała ona zapewne z Wilna, historycznego centrum życia politycznego obszarów północno-wschodnich II RP, gdzie NOK funkcjonowała dosyć prężnie. Przy czym trudno przypuszczać, aby skala jej działalności na Nowogródczyźnie była wówczas znacząca. W każdym razie oparcie dla niej stanowiły zapewne polskie ziemianki. Jeszcze w 1922 r. powstało pierwsze Koło Ziemianek (w powiecie słonimskim), nie odnaleziono jednak informacji o jego – choćby pośredniej – aktywności politycznej. Na jego czele stanęła Alina Strawińska. Kampania wyborcza zaangażowała również przedstawicielki mniejszości nordowych. W województwach północno-wschodnich kluczową rolę w wyborach odgrywał Blok Mniejszości Narodowych – koalicja wyborcza, powołana na poziomie ogólnokrajowym i grupująca przedstawicieli ukraińskich, białoruskich, żydowskich i niemieckich organizacji politycznych (lista nr 16). W wypadku Nowogródczyzny kampanię na rzecz BMN wzięły na siebie struktury białoruskie i żydowskie. Wśród pięciorga członków syjonistycznego Żydowskiego Związku w Słonimie, aktywnego w walce wyborczej na rzecz listy Bloku, obecna była tylko jedna kobieta, S. Lidowska.

Nie odnaleziono informacji, aby na listach wyborczych w okręgach nowogródzkim i lidzkim znalazła się jakakolwiek kobieta. Na pewno sytuacja taka miała miejsce w odniesieniu do najważniejszych ugrupowań: Bloku Mniejszości Narodowych, polskich ugrupowań ludowych (PSL „Piast” i „Wyzwolenie”) oraz endecji. Należy jednak zaznaczyć, że była to norma dla obszarów północno-wschodnich państwa. Symptomatyczne, że żadna kobieta nie znalazła się również na listach wyborczych w okręgu wileńskim, na obszarze którego znajdował się przecież duży ośrodek miejski. Również wśród kierujących pracami komisji wyborczych na poziomie okręgów byli jedynie mężczyźni.

***

Aktywność publiczna kobiet na obszarze, który znalazł się w 1921 r. w województwie nowogródzkim, była uwarunkowana czynnikami społecznymi, ekonomicznymi i narodowościowymi. Dodatkową determinantą okazały się konflikty zbrojne, przetaczające się przez te tereny w latach 1915–1920. Peryferyjność Nowogródczyzny, jej wybitnie rolniczy charakter, wreszcie polskie w dużej mierze oblicze miejscowego ziemiaństwa wpłynęły na kształt kobiecego zaangażowania w działalność społeczną. Do 1915 r. przybierało ono często formy indywidualnych i nieoficjalnych inicjatyw oświatowych. Okres wojny wzmógł działalność dobroczynną. Nie sposób natomiast stwierdzić, aby na tle zawieruchy związanej rosyjską rewolucją, odrodzeniem państwa polskiego i jego wojny z bolszewikami, doszło do wyraźnego zwiększenia aktywności kobiet w dziedzinie polityki. Nie zmieniły tego stanu rzeczy wybory parlamentarne z 1922 r. Dopiero kolejne lata, zwłaszcza od drugiej połowy lat dwudziestych, przyniosły istotną zmianę, wyznaczoną powołaniem feministycznych polskich struktur politycznych, ogólnym ożywieniem ruchu białoruskiego, a także aktywnością podziemia komunistycznego.

 

Bibliografia:

Archiwum Akt Nowych, Polacy na Ziemiach Wschodnich RP i na terenie ZSRR w latach 1918-1939, sygn. 2189, k. 11.

Czetwertyńska R., Praca społeczna Ziemianek Nowogródzkich, „Ziemianka” 1933, nr 8.

Durka J., Zarys działalności zrzeszeń ziemianek we wschodnich województwach II Rzeczypospolitej, [w:] Kobiety na Kresach na przełomie XIX i XX wieku, red. A. Dawid, J. Lusek, Warszawa-Bytom-Opole 2016.

Echa wiecu NOK, „Dziennik Wileński” 1922, nr 146 z 1 IX.

Гайба М., Несцярэнка У., У полымі рэвалуцыі, [w:] Памяць. Навагрудскі раён, Мінск 1996.

Гісторыя Навагрудка з глыбінь вякоў да нашых дзён, рэд.: М. П. Касцюк [і інш.], Мінск 2014.

Jurkowski R., Ziemiaństwo polskie Kresów północno-wschodnich 1864-1904, Warszawa 2001.

Лапа О.В., Женское движение кака социально-политический феномен российской империи середины XIX – начала XX в., „Веснік дзяржаўнага універсітэта імя Янкі Купалы. Серыя 1” 2013, nr 3 (162).

Лебедзева B., Пакліканая свабодай: нарыс жыцця і дзейнасці Палуты Бадуновай, Гомель 2018.

Listy kandydatów w okręgach lidzkim, święciańskim i nowogródzkim, „Dziennik Wileński” 1922, nr 130 z 8 X.

Listy kandydatów w okręgu wileńskim, „Dziennik Wileński” 1922, nr 129 z 7 X.

Ляхоўскі У., Ад гоманаўцаў да гайсакоў. Чыннасць беларускіх маладзёвых арганізацый у 2-й палове ст. - 1-й палове ст. (да 1939 г.), Смаленск 2015.

Макрушыч А., Адукацыя на навагрудчыне ў 60-х гадах ХІХ – пачатку ХХ ст.: здабыткі і праблемы, [w:] Навагрудчынa ў гістарычна-культурнай спадчыне Еўропы (да 600-годдзя Грунвальдскай бітвы), red. А. А. Каваленя, А. К. Кулак, Minck 2010.

Мась В., Роля сядзiбау у развiццi культуры Заходняй Беларусi у 1921–1939 гг. (па матэрыялах Навагрудскага ваяводства), „Białoruskie Zeszyty Historyczne” 2004.

Mienicki R., Ziemia nowogródzka w dobie porozbiorowej (1793-1935), Wilno 1935.

Mironowicz E., Tokć S., Radzik R., Zmiana struktury narodowościowej na pograniczu polsko-białoruskim w XX wieku, Białystok 2005; J. Jaguś, Ludność białoruska województwa nowogródzkiego II Rzeczypospolitej w percepcji polskich elit regionu. Analiza społeczno-polityczna, Toruń 2014.

Moraczewska B., Kobiety Polki!, „Dziennik Wileński” 1922, nr 153 z 1 IX.

Odlanicki-Poczobutt S., Województwo nowogródzkie, Wilno 1936.

Okręgi wyborcze w Lidzie i Nowogródku, „Dziennik Wileński” 1922, nr 99 z 1 IX.

Пухальска І., Стасевіч К., Двор і яго сувязі з наваколлем: аб дзейнасці Марыі Карповіч з Чамброва пад Навагрудкам, [w:] Навагрудчынa ў гістарычна-культурнай спадчыне Еўропы (да 600-годдзя Грунвальдскай бітвы), red. А. А. Каваленя, А. К. Кулак, Minck 2010.

Raporty Straży Kresowej 1919-1920. Ziem Północno-Wschodnich opisanie, red. J. Gierowska-Kałłaur, Warszawa – Pułtusk 2011.

Sejm i Senat 1922-1927. Podręcznik dla wyborców zawierający wyniki wyborów w powiatach, okręgach, województwach, podobizny senatorów i posłów sejmowych oraz mapy poglądowe, Poznań 1923.

Sen, „Dziennik Wileński” 1922, nr 109 z 14 IX; Wyborcy i Wyborczynie!, „Dziennik Wileński” 1922, nr 137 z 17 X.

Стецкевич П., Деятельность сионистских партий и организаций на территории новогрудского воеводства в 1921–1926 гг., [w:] Навагрудчынa ў гістарычна-культурнай спадчыне Еўропы (да 600-годдзя Грунвальдскай бітвы), red. А. А. Каваленя, А. К. Кулак, Minck 2010.

Стопакевич М.А., Учебный процесс в женских гимназиях Беларуси (90-е гг. XIX в. - 1917 г.), [w:] „Веснік дзяржаўнага універсітэта імя Янкі Купалы. Серыя 1" 2003, nr 3 (21).

Траццяк С., Наваградчына ва ўмовах войн, рэвалюцый і інтэрвенцый (1917 – 1921 гг.), [w:] Навагрудчынa ў гістарычна-культурнай спадчыне Еўропы (да 600-годдзя Грунвальдскай бітвы), red. А. А. Каваленя, А. К. Кулак, Minck 2010.

Унучак А., Навагрудчына на старонках "Нашай Нівы" (1906-1915 гг.), Людзі і ўлада Навагрудчыны: гісотрыя узаемадзеяння, Мінск 2013.

Zaremba J., Stosunki narodowościowe w województwie nowogródzkim z uwzględnieniem tła socjalnego, Warszawa 1939.

Ярмак Ю., «Габрэйкі самі ўмеюц ь „в»: жаночы гандаль як сродак папаўнення бюджэту гарадоў Беларусі ў другой палове XIX — пачатку XX с., [w:] Grodnae et orbi Гісторыя горада: паміж лакалънай традыцыяй i агульнаеўрапейскімі тэндэнцыям, red. А. Радзюка i В. Галубовіч, Гародня 2021.